بین رشته ای ها
یکی از مسائلی که پس از جنگ جهانی دوم در حوزه علوم اجتماعی و انسانی و همگام با حوزه های علوم طبیعی مطرح شد ظهور رشته های «بین رشته ای» بود. اساس این فکر در آن بود که موقعیت های مدرن امکان اندیشیدن به یک حوزه را به طور تفکیک شده ممکن نمی کنند مگر آنکه این تفکر در جایی به سایر حوزه های اندیشه پیوند بخورد. از این رو به تدریج شاخه های جدیدی ظاهر شدند که با عنوان «مطالعات …» مطرح می شند نظیر مطالعات فرهنگی، مطالعات زنان، مطالعات جوانان و غیره. در حوزه علوم طبیعی نیز ما با شاخه هایی نظیر عصب شناسی فرهنگی، پزشکی اجتماعی و غیره روبرو شدیم، که این امر گویای یک نیاز بود و هست که تاریخ آن در علوم اجتماعی به روشنی وجود داشته و قابل ارائه است.
در حقیقت اگر خود را به سنت علوم اجتماعی و انسانی محدود کنیم چه در تفکر آگوست کنت و چه در اندیشه امیل دورکیم، این علوم را نمی توان از یکدیگر تفکیک کرد مگر به ملاحظات روش شناسانه. همین امر را پس از دورکیم، مارسل موس با مفهوم «واقعیت تام اجتماعی» و اقتصاددان معروف کارل پولانی با مفهوم معروف «بستر مندی» خود مطرح کردند که در هر دو مورد مسئله در آن بود که یک پدیده را نمی توان از محیط شناختی آن بیرون کشیده و به صورت مصنوعی مورد مطالعه قرار داد مگر اینکه این مطالعه با پژوهش دیگری به صورت تطبیقی در آن محیط نیز همراه باشد.
از همین جا بود که فکر مطالعات بین رشته ای ظاهر شد و البته در بسیاری موارد از ابتدا تا امروز با نوعی مقاومت از طرف کنشگران رشته های تخصصی نیز روبرو شد. این کنشگران اصولا این مقاومت را حتی در موارد شخصی نیز انجام می دادند: برای مثال یکی از اعتراضات دائم یونان شناسان به شخصیت برجسته ای چون ژرژ دومزیل در آن بود که چرا وارد مطالعات تطبیقی در حوزه اسطوره شناسی شده که در آن نه فقط پهنه یونانی با پهنه های فرهنگی دیگر نظیر پهنه ایرانی یا ژرمانی در هم آمیخته بلکه زمان ها نیز در دیدی وسیع تر از یک دوره مشخص قرار داده و در تحلیل خود وارد کرده است؟ یا ایرادی که بر فرنان برودل از پایه گزاران مکتب تاریخی «آنال» گرفته می شد در آن بود که چرا تلاش دارد به جای روش مطالعه توصیفی و خطی تاریخ در پهنه های محدود به مطالعه تطبیقی آن در بین فرنگ های مختلف و بر اساس مفهوم «زمان دراز مدت» عمل کند؟ بعدها همین ایراد به گونه ای دیگر در باره مکتب بیرمنگام ریموند ویلیامز یعنی مطالعات فرهنگی نیز مطرح شد.
در نهایت سیر پژوهش های علوم اجتماعی انسانی به ویژه در حوزه فرهنگ، ما را به این نتیجه رسانده است که مطالعات بین رشته ای نه فقط بین علوم انسانی و اجتماعی بلکه میان این علوم و علوم طبیعی امروز بیش از هر زمان دیگر ضروری می نماید. اما ما به ازای عملی این مبحث نظری، می تواند و باید ایجاد تغییرات گسترده ای سازمان یافتگی های علمی ما در سطح دانشگاهی و غیر دانشگاهی باشد. این بحث را یک بار دیگر ما با در حوزه تخصص و حوزه عمومی در همین ستون مطرح کردیم. آنچه باید امروز به این بحث اضافه کنیم آن است که مطالعات بین رشته ای هر چند ضرورت دارند اما از لحاظ روش شناسی هنوز با مشکلات بی شماری روبرو هستند. به عبارت دیگر هر چند در حوزه نظری درباره ضرورت و اهداف این مطالعات مباحق به حد قانع کننده ای رسیده اند و امروز با مقاومت سیار کمتری در این زمینه سروکار داریم اما از لحاظ روش شناسی، تبیین نظری بسیار اندک بوده است. این امر به خصوص از آن لحاظ اهمیت دارد که روش شناسی به ویژه در میان علوم انسانی و اجتماعی از یک سو و علوم طبیعی از سوی دیگر تفاوت های بسیار زیادی با یکدیگر دارند. آنچه در تاریخ علم اجتماعی به صورت تقلید از روش های علوم طبیعی دیده شده است ، عدم کارایی خود را نیز نشان داده بنابراین راهی نیست که بتوانما را به نتیجه ای برساند. شکست پوزیتویسم در حوزه علوم اجتماعی و انسانی امری است که هر چه زودتر آن را بپذیریم ، زودتر و با سهولت بیشتری نیز به راه حل های روش شناختی در این زمینه دست می یابیم.
از سوی دیگر به موضوع پر اهمیت دیگری نیز می رسیم و آن نظام های توزیع و انباشت دانش و عمق شناختی است که در هر یک از این نظام ها نیاز و یا ضرورت رسیدن به آنها احساس می شود. نکته در این زمینه در آن است که تا چه حد باید در مطالعات بین رشته ای به روابط موازی و تطبیقی توجه داشت و تا چه حد به مطالعات عمیق در حوزه های تخصصی و سپس تلفیقی آنها با همان گونه از مطالعات در شاخه های دیگر. به نظر ما در این زمینه فرمول از پیش تعیین شده ای وجود ندارد. با وصف این، از نگاه انسان شناسی، ارزش مطالعات تطبیقی به مثابه روش و رویکرد اساسی قابل جایگزینی با مطالعات تلفیقی نیست. اما پرسش این است که آیا در مطالعات بین رشته ای نباید از هر یک از رشته ها و تخصص های موجود خواست و حتی این را به عنوان یک الزام برای آنها مطرح کرد که تحلیل بین رشته ای را در آخرین مرحله و به مثابه تالیف نهایی به عنوان هدف اصلی خود قلمداد کنند؟ به باور ما هر چند ممکن است هر یک از این رشته ها، حوزه کاری خود را دارای اهمیت بیشتری بدانند، تنها با این شرط اخیر است که می توان امیدی به سرانجام رسیدن این گونه مطالعات داشت.
ستون هفتگی نگارنده در روزنامه شرق (شنبه ها)
