ایسنا
ناصر فکوهی در چارچوب پروژه‌ی «انسان‌شناسیِ تاریخیِ فرهنگِ ایران مدرن» از تهیه‌ی فیلمی مستند درباره‌ی محمدرضا اصلانی (مستندساز و نویسنده) خبر داد که حامد کلجه ای مدیر انتشارات دیداری شنیداری این موسسه ساخته و در بخش دیداری شنیداری این دائره المعارف شبکه ای، قرار می گیرد.
خبرنگار سینمایی ایسنا، به مناسبت نمایش این فیلم در مراسم نکوداشت محمدرضا اصلانی که ۱۴ اردیبهشت با عنوان « انسان‌شناسیِ هستی‌شناختی در سینما» برگزار خواهد شد، با استاد انسان‌شناسی دانشگاه تهران و مدیر مؤسسه‌ی انسان شناسی و فرهنگ گفت‌وگویی ترتیب داده است که در ادامه می‌خوانید:
درباره‌ی فیلم مستند «محمدرضا اصلانی» و دلیل پرداختن به این فیلمساز توضیح دهید.
این فیلم در چارچوب پروژه‌ی انسان‌شناسیِ تاریخیِ فرهنگ ایران مدرن قرار می‌گیرد. پروژه‌ی مزبور، یکی از پروژه‌های مؤسسه‌ی «انسان‌شناسی و فرهنگ» است که از سال ۱۳۸۸ آغاز شده است. هدف از این پروژه، ایجاد پایگاهی تحلیلی از تاریخ معاصر فرهنگ ایران از مشروطه تا امروز است. مدخل‌ها از پنج ورودی (شخصیت‌ها، آثار، نهادها، رخدادها و سرانجام روندها و مکاتب) این تاریخ را با تأکید بر زاویه‌ی فرهنگ و انسان‌شناسی تاریخی -و نه لزوماً از دیدگاه تاریخی بررسی می‌کنند. در نخستین مرحله از این پروژه، مدخل‌ها مشخص شدند و کار گردآوری داده‌ها با انجام مصاحبه‌های طولانی و کوتاه با گروهی از شخصیت‌های مهم و تأثیرگذار و گردآوری اسناد تصویری و دیجیتالیزه کردن آنها آغاز شد. تاکنون بیش از ۴۰۰ ساعت فیلم و صدابرداری شده است. این مرحله بصورت پیوسته همچون کل پروژه ادامه خواهد داشت و با ایجاد بخشی ویژه در سایت مؤسسه‌ی انسان‌شناسی و فرهنگ، با عنوان «تاریخ فرهنگی» همه‌ی داده‌های گردآوری و تولید شده درباره‌ی هر یک از مدخل‌ها، درون بخش ویژه‌ی آنها قرار می‌گیرد و دسترسی به همه‌ی آنها برای همه آزاد خواهد بود.
در دومین مرحله که همزمان با مرحله‌ی اول آغاز شده و ادامه خواهد داشت، نخستین تحلیل‌ها درباره‌ی این مدخل‌ها نوشته و منتشر می‌شوند و پس از گرفتن بازخوردها از همکاران و پیشکسوتانی که تجربه‌ای مستقیم از این تاریخ داشته‌اند، کار ادامه می‌یابد. از همین مرحله کار تولید و انتشار صدا و تصاویر نیز به تدریج انجام می‌گیرد. این کار در اغلب فیلم‌های کوتاه، گالری‌های عکس و … انجام می‌شود.
این فیلم بر اساس متنی که من برای شروع مدخل «محمد رضا اصلانی» نوشته‌ام، به وسیله آقای حامد کلجه‌ای، (فیلمساز و مدیر بخش دیداری- شنیداری انسان‌شناسی و فرهنگ)، ساخته شده است. در فیلم تلاش شده است به صورت بسیار فشرده زندگی و آثار محمد رضا اصلانی تحلیل شود. البته باید بگویم چه نوشتار و چه فیلم صرفاً آزمایشی‌اند و خود آقای اصلانی درباره‌ی این کار نظر داده و پس از تکمیل باز نشر می‌شوند. همین مدخل‌ها درباره‌ی چند تن از شخصیت‌های دیگری که با آنها در چارچوب این پروژه مصاحبه انجام شده نیز نوشته شده و منتشر خواهند شد و فیلم آنها نیز تهیه می‌شود. نخستین مدخل‌هایی که منتشر می‌شوند عبارتند از محمد رضا اصلانی، خسرو سینایی، پرویز کلانتری، جلال ستاری و مدخل «میدان آزادی» (درچارچوب آثار). باید اشاره کرد که این مدخل‌ها همگی کوتاه و فشرده و تحلیلی‌اند و شکل فرامتنی پیدا خواهند کرد. یعنی در آنها کلمات متعددی فعالند و خواننده را به مدخل‌ها و اشکال رسانه‌ای متفاوتی هدایت می‌کنند.
ایده‌ی تولید این مجموعه از کجا آمد؟
این نکته‌ی مهمی است که در نهایت ما هم یک دائره المعارف متنی و هم یک دائره المعارف تصویری و صوتی خواهیم داشت که شکل اولیه و سطحی آن شبیه به ویکی‌پدیا یا سایر دائره المعارف‌های آنلاین خواهد بود. اما تفاوت‌های عمده‌ای وجود دارد، در این دائره المعارف، نویسندگان و سازندگان آثار دیگر، همگی شناخته شده و مسئول نوشته‌های خودند و نوشته‌ها تحلیلی و انتقادی (در معنای واقعی کلمه «نقد») خواهند بود. هدف ایجاد شبکه‌ای اینترنتی و البته قابل استفاده بصورت آفلاین، است که نگاه فرهنگی بر تاریخ معاصر ایران در آن نقش عمده را داشته باشد و رویکرد عمومی آن تحلیلی و نه اطاعاتی و همچنین بین رشته‌ای باشد. افزون بر این مدل‌ها و الگوریتم‌هایی که در حال طراحی آنها هستیم، امکان خواهند داد که بتوان جستجوهای هوشمند و پژوهشی در فرهنگ معاصر انجام داد و نه جستجوهایی به شکل موتورهای جستجوی کنونی که عمدتاً بر اساس تواتر و میزان ارجاعات و البته هوشمند انجام می‌گیرند.
انگیزه‌ی اصلی ما از شروع این کار آن بود که هیچ‌یک از دائره المعارف‌های کنونی که در ایران و در جهان درباره‌ی ایران منتشر می‌شوند و برخی از آنها بسیار هم پر ارزشند، بر اساس نظام‌های آینده انفورماتیک و تحلیل روابط بین رشته‌ای و یا براساس نظریه عدم قطعیت و نظریه‌ی پیچیدگی که خط راهنمای ما بوده طراحی نشده‌اند. از این رو آغاز کار تحلیل با فاصله‌ای تقریباً ده‌ساله از زمان شروع کار گردآوری شروع می‌شود و هیچ زمانی برای «پایان» کار وجود ندارد، زیرا تمایل ما آن است که این پروژه دارای پیوستگی شبکه‌ای باشد. البته اینکه واقعاً بتوانیم این کار را انجام بدهیم یا مثل بسیاری دیگر از پروژه‌های فرهنگی به شکست بیانجامد موضوعی دیگر است. ولی امیدواریم با برخورداری از تیم علمی انسان‌شناسی و فرهنگ و پیشکسوتان و استادان برجسته‌ی ایران و جهان که با ما همکاری دارند و از ما پشتیبانی می‌کنند، بتوانیم این پروژه‌ی مدنی را پیش ببریم.
آنچه باعث شد شما نگارش گفتار متن این مستند را انجام دهید چه بود؟ آیا در دیگر آثار این مجموعه هم این کار را خواهید کرد؟
مدخل‌های اولیه‌ی این مجموعه را خود من خواهم نوشت و سپس با کمک دوستانی که این متن‌ها درباره‌شان نوشته شده است آنها را نهایی خواهیم کرد. همه‌ی مشکل کار در آن است که باید بتوان متنی در حد ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ کلمه نوشت که تقریباً تحلیلی باشد و شخصیتی که درباره‌اش نوشته شده، آن را معتبر بداند. همین کار را با آثار و نهادها هم ادامه می‌دهیم و هربار از کسانی که شاهدان مستقیم این موضوع‌ها بوده‌اند، برای گرفتن بازخورد، بحث خواهیم کرد. بنابراین متن‌ها هرگز قطعی نخواهند بود. اما مؤلفان دیگری بزودی وارد این کار می‌شوند. شخصیت‌های زیادی هستند که درباره‌ی آنها مشغول نوشتن مدخلیم. این شخصیت‌ها اغلب همان شخصیت‌هایی‌اند که مصاحبه‌ها با آنها به پایان رسیده یا در حال انجام است. از جمله می‌توانم به دکتر جلال ستاری، خسرو سینایی، پرویز کلانتری، دکتر عبدالمجید ارفعی، نصرت کریمی، داریوش آشوری، بهروز غریب‌پور، سودابه فضائلی، فوزیه مجد، فرهاد ورهرام و… اشاره کنم. درباره‌ی شخصیت‌های درگذشته نیز بزرگانی چون دکتر علامحسین صدیقی، دکتر نادر افشار نادری و بسیاری دیگر در این پروژه بررسی خواهند شد.
رابطه‌ی آثار و فعالیت‌های فرهنگی محمدرضا اصلانی، با مفهوم «انسان‌شناسیِ هستی‌شناختی» را چگونه تبیین می‌کنید؟
آنچه من در سخنرانی خود (در نکوداشت محمدرضا اصلانی) مطرح خواهم کرد ارائه‌ی مبحثی است که در نظریه‌ی انسان‌شناسی با عنوان «چرخش هستی‌شناسی» از سال ۲۰۰۳ با انتشار کتاب معروف فیلیپ دسکولا «فراسوی طبیعت و فرهنگ» آغاز شد و هنوز ادامه دارد. در این کتاب دسکولا -که انسان‌شناسی فرانسوی، متخصص آمریکای بومی، شاگرد لوی استروس و رئیس آزمایشگاه انسان شناسی اجتماعی کلژ دو فرانس است- برای نخستین بار دوگانه‌گراییِ محوری میان «خود» و «دیگری» در انسان شناسی را پشت سر گذاشته و «طبیعت گرایی» را به مثابه یکی از مشخصات انحصاری فرهنگ غرب می‌شمارد که آن را از لحاظ ذهنی به تمام جهان تسری داده است. من تلاش خواهم کرد درآمدی بر مباحث بسیار پیچیده‌ی فیلیپ دسکولا که در ایران کاملاً ناشناخته است بیان کنم و سپس نشان خواهم داد که چگونه با استفاده از نظریه دسکولا می‌توان دست به خوانشی خاص از بسیاری از فیلم‌های محمدرضا اصلانی زد. البته باید ذکر کرد که در این بحث جز اشاره‌ای کوتاه به مباحث فلسفی که در حوزه‌ی انسان‌شناسی نیستند، نمی‌شود. بحث ما محدود به «هستی‌شناسیِ انسان‌شناختی» (Ontological Anthropology) است که حوزه‌ای کاملاً شناخته شده در انسان‌شناسی نظری امروز و بسیار پرمناقشه است.
اهمیت سینمای مستند در ساحت انسان‌شناسی چیست؟
سینمای مستند یا سینمای اتنوگرافیک (انسان‌شناسیِ تصویری) که لزوماً یک چیز نیستند، با آثار فیلمساز و انسان‌شناس فرانسوی، ژان روش در انسان شناسی مدرن از سال‌های دهه‌ی ۱۹۶۰ مطرح شدند و هر روز بر اهمیت آنها افزوده شد. امروز این شاخه -یعنی انسان‌شناسیِ تصویری- یکی از مهم‌ترین بخش‌های انسان‌شناسی مدرن -هم در حوزه‌ی نظری و هم در حوزه میدانی- را تشکیل می‌دهد. بنابراین سخن از نوشتاری فیلمیک یا تصویری می‌شود. نظریه‌ی مهمی که در این حوزه مطرح شده است نظریه مارکوس و فیشر در انسان‌شاسی آمریکاست که شیوه‌ی جدیدی از نوشتار را به مثابه روایت انسان‌شناختی مطرح می‌کنند و در آمریکا به آن «اتنوگرافی» گفته می‌شود. سینمای مستند در ایران پیشینه‌ی بسیار طولانی دارد که تقریباً با اروپا یکی است و این امر گنجینه‌ای بزرگ را در اختیار پژوهشگران اجتماعی قرار می‌دهد که تاکنون چندان از آن استفاده نشده است. البته ما تلاش کرده‌ایم از طریق وارد کردن گسترده‌ی فیلم‌های مستند در جلسات علمی و حتی در طرح‌های پژوهشیِ اجتماعی، تا حدی این امر را جبران کنیم.
