دو واژه مهندسی اجتماعی و مهندسی فرهنگی، همچون بسیاری از واژگان دیگر که تعاریف و گستره های مفهومی بسیار آشنایی در زبان های گوناگون جهان دارند، در ایران به معنای ای متفاوت و گاه کاملا به دور از آنچه در نظام های زبانی مورد اجماع هستند، فهمیده می شوند. در ایران همانگونه که می دانیم از این واژگان عمدتا معنای نوعی «برنامه ریزی » درک می شود که بیشتر با مفهوم و واژه سیاستگزاری فرهنگی یا اجتماعی (social or cultural policy) نزدیک است و دلایل ظاهرا اصلی در انتخاب این واژگان تصوری بوده است که از «دقت» و «قابل اطمینان بودن» رشته های مهندسی و علوم دقیقه نسبت به علوم انسانی و اجتماعی در ذهن برخی از نخبگان کشور وجود دارد که البته این بحثی جداگانه را می طلبد که آیا چنین امری اصولا با واقعیت این دو گروه علوم تناسب و هماهنگی و انطباق دارد یا نه. اما هدف ما در این پاسخ کوتاه بیشتر روشن کردن دو مفهوم یاد شده در معنای مورد اجماع آنها در جهان است و در نهایت به موضوع ایران نز به صورت کوتاه می پردازیم.
واژه مهندسی اجتماعی(social engineering)، هر چند تعاریف گوناگونی دارد، اما عمدتا به حوزه فناوری اطلاعاتی بر می گردد و منطور از آن مجموعه روش ها و سازوکارهایی است که برای دستیابی به اطلاعات یک فرد یا گروه به وسیله فرد یا گروه دیگری، در چارچوب های غیر قانونی و با سوء استفاده از فنون اطلاعاتی و در درجه نخست فنون رایانه ای انجام بگیرد. این اصطلاح همچنین به تلاش برای اشاره به هدایت غلط اطلاعاتی و یا دستکاری کردن یک فرد یا گروه به وسیله فرد یا گروه دیگری با اهداف سودجویانه نیز اطلاق می شود. کوین میتنیک (Kevin Mitnick ) متولد ۱۹۶۳، هکر مشهور پیشین در آمریکا که امروز در راس یک شرکت امنیت داده های رایانه ای قرار دارد، از جمله کسانی است که در جا انداختن این مفهوم بسیار موثر بود. میتنیک در سال های دهه ۱۹۸۰ با نام مستعار کوندور(Condor) حملات زیادی به سیستم های رایانه ای شرکت های بزرگ کرد و سرانجام دستگیر شد اما همین امر شهرت بزرگی برای او به ارمغان آورد و او را به یکی از نظریه پردازان مفهوم «مهندسی اجتماعی» تبدیل کرد که درباره آن کتاب ها و مقالات متعددی نیز نوشته است. بنابراین این واژه عمدتا باری منفی دارد و می توان آن را با مفهوم «دستکاری اطلاعاتی»(information manipulation) برای نمونه در چارچوب نظریه مک کارناک (McCornack) و یا «سرقت اطلاعاتی» (phishing) نزدیک کرد.
واژه مهندسی فرهنگی (در انگلیسی cultural engineering و در فرانسه ingénierie culturelle ) برعکس ریشه ای فرانسوی دارد و بیشتر معنایی مثبت را می رساند. کلود مولار (Claude Mollard) نویسنده، هنرمند و متخصص امور فرهنگی این واژه را با کتابی به همین نام در سال ۱۹۸۶ ابداع کرد و آن را به این گونه تعریف می کند: « قابلیت ارائه راه حل های کیفی و موثر در زمینه هزینه ها و زمانبندی به تقاضای دست اندرکاران امور فرهنگی، ازجمله در تعیین اهداف ، اجرای برنامه ها، دستیابی به منابع مالی و تحقق فناورانه پروژه های فرهنگی» . بدین ترتیب می توان گفت که در این واژه بار مثبت نه به نوعی سیاستگزاری یا برنامه ریزی فرهنگی، که قالب های کلان را شامل خواهد شد، بلکه به نوعی تحقق عملی برنامه های فرهنگی اطلاق می شود. به عبارت دیگر مهندسی فرهنگی در اینجا یعنی به وجود آوردن ترکیبی کارا از دانش اجرایی و دانش نظری در زمینه فرهنگ برای قابل اجرا کردن و بالا بردن شانس موفقیت برنامه ها وپروژه های فرهنگی.
در برابر این دو مفهوم کاملا جا افتاده و شاخته شده در ادبیات جهانی علوم اجتماعی وانسانی، واژه های مهندسی فرهنگی و اجتماعی در کشور ما به صورتی نه چندان دقیق جا افتاده است و همانگونه که گفتیم از این پیش فرض حرکت می کند که رویکرد «مهندسی» دارای دقت و قابلیت بیشتری نسبت به رویکردهای اجتماعی است. این تفکر البته با کل تجربه جهانی در طول یک صد سال اخیر در تناقض قرار دارد زیرا این تجربه نشان می دهد که تاکیدی که بر اهمیت علوم دقیقه و مهندسی انجام می شد و مبتنی بر اهداف و سودمندی قدرت های استعماری و سپس قدرت های مرکزی در جهان توسعه یافته بود، نه در خود آن کشورها و نه به ویژه در کشورهای در حال توسعه پاسخ مناسبی نیافتند و از دهه ۱۹۷۰ ما شاهد آن بوده و هستیم که بازگشتی قدرتمند به سوی فرهنگ و علوم اجتماعی و انسانی انجام گرفته است. تصویب جهانشمول فرایندهای موسوم به «ارزیابی تاثیر اجتماعی » (Social Impact Assessment – SIA) طرح های توسعه ای که امروز در کشور ما نیز به صورت قانونی در آمده است، گویای همین واقعیت است که برخلاف تصوری که از واژگان مزبور بر می آید، آنچه می تواند نسبتا پایداری چنین طرح هایی را تضمین کند، نه صرفا قابل اطمینان بودن مولفه های فیزیکی و مهندسی در آنها بلکه سازگاری و هماهنگی آنها با نظام های فرهنگی در کوتاه و دراز مدت هستند.
بنابراین جای آن هست که اولا در کاربرد این واژگان دقت بیشتری داشته باشیم تا با نظام عمومی واژگان در ادبیات علوم انسانی و اجتماعی چه در کشورهای توسعه یافته مرکزی و چه در سایر کشورهای جهان در تضاد و کج فهمی های ناشی از آن قرار نگیریم و از طرف دیگر حتی نسبت به رویکرد پایه ای که ما را به سوی انتخاب آن واژگان کشیده است، تجدید نظر کرده و با دقت بیشتر و نگاهی انتفادی به سرنوشت یک صد ساله اخیر در رابطه میان علوم دقیقه و علوم انسانی و پی آمدهای نادیده نگاشتن فرهنگ و روابط اجتماعی و یا وابسته کردن آنها به علوم مهندسی و تبعیت بی چون و چرا از آن علوم توجه کنیم. شکی نیست که فرایند بومی کردن علوم انسانی و اجتماعی که ضرورتی مطلق برای ما و همه کشورهای پیرامونی دیگر دارد تا بتوانند روابط نابرابر و غیر عادلانه با کشورهای مرکزی را از میان ببرند، تنها می توانند با چنین نگاه و چنین رویکردی راهی برای تحقق خود بیابد.
ستون مشترک انسان شناسی و فرهنگ و روزنامه شرق (سه شنبه ها)
این مطلب روز سه شنبه اول آذر ۱۳۹۰ منتشر می شود.
