پادشاهی بهشت / رایدلی اسکات[۱]

فیلم پادشاهی بهشت بیش از آنکه یک فیلم سیاسی باشد، یک فیلم تاریخی است. پادشاهی بهشت که به بازسازی تاریخی جنگ‌های صلیبی می‌پردازد، بیشتر به صورت غیر‌مستقیم و حتی شاید خارج از اراده فیلمساز، یک فیلم سیاسی به حساب می‌آید. زمانی که این فیلم اکران شد، همانند فیلم دیگر این کارگردان- گلادیاتور(۲۰۰۰) – بر سر آن بحث در گرفت که بخشی از بحث‌ها از جانب تاریخ‌دانان بود و بخشی هم از جانب منتقدینی که با نگاهی ایدئولوژیک به فیلم نگاه می‌کردند. در مورد گلادیاتور اما وضعیت متفاوت بود، چرا که منتقدین به نسبت استقبال مثبتی از آن به عمل آوردند. در مورد پادشاهی بهشت بحث بر سر این بود که میزان انطباق داستان این فیلم با واقعیت بسیار اندک است و در نوشتن داستان تحریف‌های زیادی صورت گرفته است. رایدلی اسکات اما، معتقد بود که در نوشتن داستان از متون تاریخی معتبر(و البته مربوط به حوزه مسیحیت) استفاده کرده است.

نکته جالبی که در این فیلم وجود دارد و به آن زمینه‌ای سیاسی می‌دهد، آن است که این فیلم بر خلاف گلادیاتور از موضوعی صحبت می‌کند که تا امروز هم بر سر آن بحث و مناقشه وجود دارد و آن مسئله شهر بیت المقدس یا اورشلیم است. اورشلیم، همانطور که می‌دانیم شهری است با سابقه‌ای طولانی و در این مدت بارها به دست گروه‌های مختلف اشغال شده است تا اینکه در قرن بیستم و حتی پیش از جنگ جهانی دوم، مهاجرت یهودیان به سمت فلسطین آغاز می‌شود و به نظر می‌رسد، این مهاجرت‌ها یک ترفند آگاهانه از طرف دولت‌های اروپایی و امریکا بوده است تا به نحوی مشکل خود را با آنچه «مسئله یهود» می‌نامیدند، حل کنند. اورشلیم شهری است که در هر سه دین ابراهیمی شهر مقدسی به حساب می‌آید و پایتخت اعلام کردن آن از جانب اسرائیل، موقعیت چند دینی این شهر را به خطر انداخته است و به همین دلیل حتی کسانی که با موجودیت دولت اسرائیل به طور کلی مشکلی نداشتند، مخالف این بودند که اورشلیم موقعیت پیشین خود را از دست بدهد و تنها پایگاه یکی از ادیان باشد. نکته قابل توجه دیگر این است که پادشاهی بهشت بر خلاف فیلم‌های دیگر هالیوودی که دیدگاهی منفی نسبت به مسلمانان دارند، دیدگاهی متعادل‌تر ارائه می‌دهد و تصویری که در آن از مسلمانان ارائه می‌شود، حتی تصویری تا حدی مثبت است که تا پیش از این در جایی نمی‌دیدیم و همین هم سبب شده است که دید منتقدین نسب به این فیلم یک دید سخت و پرخاش‌گرایانه باشد، تا جایی که در یکی از این انتقادها فیلم را «روایت جنگ های صلیبی از دیدگاه بن لادن» لقب داده‌اند و باید توجه کرد که این مسائل روی فروش فیلم در امریکا تاثیری منفی به جا گذاشته‌اند و فیلم، در کشورهای عربی و اسلامی با استقبال بسیار خوبی مواجه شده است. اینطور به نظر می‌رسد که رایدلی اسکات می‌خواسته به طور آگاهانه از یک تز دفاع کند و آن تز صلح است؛ صلح در منطقه خاورمیانه. این از یک طرف به این دلیل است که اعراب و اسرائیل به صلح دست پیدا کنند و به توافق برسند؛ و از طرف دیگر می‌خواسته این مسئله را مطرح کند که این نزاع، فراتر از یک نزاع دینی است و مسئله دینی چیزی نیست که محل مناقشه باشد. اگر با دقت بیشتری به فیلم نگاه کنیم، خواهیم دید که رایدلی اسکات شخصیت‌ها و دیالوگ‌هایشان را طوری تنظیم کرده است تا راه برای تحقق این هدف و نمایش این دیدگاه صلح‌گرایانه هموار باشد.

مسئله دیگرکه جای بحث دارد پیوندی است که رایدلی اسکات سعی کرده بین گذشته و زمان حال برقرار کند و این را به طور مشخص در عبارت پایان فیلم می‌بینیم: «هزار سال بعد هنوز بر سر اورشلیم توافقی حاصل نشده است». فیلمساز می‌خواهد بدین ترتیب با رویکرد «زمان پریشانه»[۲] پیوندی بین موقعیت کنونی شهر اورشلیم با موقعیت گذشته آن برقرار کند و فراموش می‌کند که نمی‌توان مسائلی را که در دوران حال رخ می‌دهند با رجوع به گذشته پاسخ داد؛ نمی‌توان گفت که اورشلیم چون در گذشته تحت فرماندهی یک قوم خاص بوده است، امروزه متعلق به این یا آن ملت است چرا که در آن زمان اصلاً مفهوم ملت و ملیت به معنای امروزی‌اش معنایی نداشته است. طرح چنین مسائلی به طور ناخواسته به تداوم دولت اسرائیل در منطقه دامن می‌زند و این چیزی است که از لحاظ سیاسی یک تناقض است چرا که تز تداوم دولت اسرائیل به صورت یک دولت مذهبی، نه در گذشته و نه در حال پذیرفتنی نیست و این به این دلیل است که دولت اسرائیل موقعیت کنونی خودش را به اسرائیل تاریخی متصل می‌کند.

فیلم پادشاهی بهشت در بازسازی مادی یعنی بازسازی صحنه‌های جنگ، وسایل و ابزار و … فیلمی جذاب و پرباری است و از این نظر برای یک کلاس تاریخ با رویکردی انتقادی، فیلم خوبی به شمار می‌آید اما همانطور که گفتیم از لحاظ بازسازی تاریخی فیلمِ چندان قوی‌ای نیست و تناقض‌های زیادی در آن به چشم می‌خورد؛ هر چند که رایدلی اسکات سعی کرده است با بهره‌گیری از روایت‌های مختلف فیلم را به نحوی قابل پذیرش کند، اما چندان موفق نبوده است.

[۱] انجمن علمی دانشجویی انسان‌شناسی با همکاری گروه انسان‌شناسی فرهنگی انجمن جامعه‌شناسی ایران، روز دوشنبه نوزدهم اسفندماه۱۳۸۷ چهارمین جلسه پخش فیلم‌های سیاسی را در تالار شریعتی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار کرد. در این جلسه طبق روال گذشته بعد از نمایش فیلم، ناصر فکوهی به نقد و بررسی فیلم پادشاهی بهشت، اثر رایدلی اسکاتپ رداختند. آنچه می‌خوانید خلاصه‌ای از سخنان ناصر فکوهی در مورد این فیلم است که به وسیله هادی دوست محمدی پیاده و ویراسته شده است. Kingdom of Heaven, ۲۰۰۵, Ridley Scott (۱۹۳۷)

[۲] anachronic