بحث خود را با تاکید بر نکته ای اساسی شروع کنیم: لزوم پرهیز از نوعی تفکر خودمدارانه و خود محوربینانه نسبت به مسائلی که در جهان امروز می گذرد، و توجه به این امر که ما امروز بیش از هر زمان دیگری در جهانی زندگی می کنیم که عناصر تشکیل دهنده آن در ارتباطی پیوسته و موثر با یکدیگر قرار داشته و عمل می کنند، بنابرای سر را در لاک خود فرو بردن و برای خود گفتن و نوشتن و شعار دادن نه تنها گرهی از گره های تو در توی مشکلات ما نمی گشاید بلکه خود یک سازوکار تحمیق کننده نظام جهانی است که تلاش می کند با تقلیل دهندگی اندیشه به ساده ترین اشکال آن، امکان عملی رشد و پویش و تاثیر گذاری آن را از میان ببرد.
با توجه به این موضوع بحران «اقتصادی» امروز «غرب»، که بیشتر بحرانی است که جهان توسعه یافته با سیاست های نادرست و هژمونیک خود ایجاد کرده، تا اینکه خود قربانی اش باشد، نه یک مسئله جدید، بلکه نمود جدیدی از مسئله ای است که از مدت ها پیش آغاز شده و از این لحاظ، این بحران را شاید بتوان تنها با واقعه یازده سپتامبر قابل مقایسه دانست. متفکران بسیاری اظهار کردند که جهان بعد از یازده سپتامبر به جهان دیگری تبدیل شده است و امروز به گمان من می توانیم باز هم بر این نکته پای فشاریم که این واقعه جدید نیز ورود ما به جهانی جدید را نشان می دهد.
با این وصف به گمان ما اشتباهی اساسی در تحلیل این بحران صورت پذیرفته و آن استناد و تکیه بیش از اندازه بر مفهوم «سرمایه داری» است. گویی موضوع امروز بر سر این است که سرمایه داری به عنوان یک سیستم اقتصادی باید ادامه پیدا کند یا نه؟ سال هاست که اقتصاددان های نولیبرال، به غلط ادعا می کنند که دعوا، یک دعوای اقتصادی بین طرفداران سیستم سرمایه دای و اقتصاددان های سوسیالیستی( یا طرفداران به اصطلاح دخالت اقتصادی دولت) است. و این در حالی است که خود این اقتصاددانان بهتر از هر کسی می دانند که در تاریخ دویست ساله اقتصاد لیبرالی، دولت همواره در اقتصاد دخالت می کرده است و همین امروز بیشترین مناقشات در دادگاه های سازمان تجارت جهانی میان قدرت های اقتصادی بزرگی است که با دخالت های خود در بازارها، آنها را به انحراف می کشند و تازه این سوای بودجه های نظامی عظیمی است که برای مثال به کشوری چون ایالات متحده امکان می دهد پول خود را برغم اقتصادهای شکننده شان تضمین کند و آن را همچنان به مثابه کالای مورد استناد حفظ نماید.
گفتمان «ضد سوسیالیستی» و «ضد کمونیستی» گفتمانی کاملا تحمیق کننده است زیرا بیش از بیست سال از سقوط شوروی و کمونیسم گذشته است. بیش از سی سال است که یکی از بزرگترین کشورهای سوسیالیستی یعنی چین، سیاست های کاملا سرمایه دارانه پیش گرفته است و امروزه دیگر بحث بر سر مناقشه سرمایه داری و سوسیالیسم، بحثی انحرافی و بیهوده است. در این حال کسانی که اصرار دارند به این اسطوره ادامه دهند، کسانی هستند که بیش از هر چیز به نتیجه گیری های تحمیق کننده و پیامدهای ایدئولوژیک این اسطوره نیاز دارند و نه آنکه باوری به پیامدهای واقعی اقتصادی آن داشته باشند. در تقلیل دهنده بودن و ساده پندارانه بودن این سازوکارهای فکری همان بس که بگوئیم امروز بر اساس اسناد و مدارک می توان کاملا نشان داد که سیستم به اصطلاح سوسیالیستی هرگز در هیچ کشوری وجود خارجی نداشته است و در اردوگاه موسوم به سوسیالیسم جز از اقتصادهای حزبی و الیگارشیک و کاملا زورگویانه و استبدادی که صرفا می توانستند در بهترین حالت (برای مثال در آلمان شرقی پیشین) زندگی در سطح متوسط فقیرانه ای را برای اکثریت فراهم کنند، در حالی که زندگی بسیار مرفهی را برای سردمداران حزبی ایجاد می کردند، چیزی به نام سوسیالیسم با ادعاهایی که چه در سوسیالیسم کلاسیک چه در سوسیالیسم جدید با آن روبرو می شویم، وجود نداشته است و تنها اشکال اولیه سیستم های سوسیالیستی در آن معنا را می توان در دولت های رفاه اروپایی پس از جنگ جهانی دوم یافت.
در واقع نیز بحثی که امروزه در میان اهل علم، مطرح است، این است که آیا ما باید از یک سیستم سرمایه داری کینزی (اقتصاد دان انگلیسی بعد از جنگ جهانی دوم که چنین پیامدهایی را پیش بینی می کرد.) دفاع کنیم یا نه. یعنی آیا می توانیم دولت رفاه را در شکلی تعمیم یافته و جهانی و نه صرفا در قالب گروهی از دولت های توسعه یافته به یک واقعیت بدل کنیم یا نه؟ کینز معتقد بود بعد از جنگ جهانی، جهان نباید به سوی یکپارچه کردن همه سیستم های اقتصادی برود زیرا نخواهد توانست از پس مدیریت این سیستم ها بر بیاید.او هشدار می داد که سیستم جهانی به خصوص باید از حرکت به سمت همگونی همه سیستم های مالی پزهیز کند و نباید مرجع استناد سیستم های اقتصادی را به صورتی گسترده در سیستم های سیاسی قرار دهد (کاری که بعدها با تغییر اسناد به طلا به استناد به یک پول ملی یعنی دلار انجام گرفت و سرآغاز امپراتوری گرایی آمریکایی برای تضمین پولش شد). کینز می پنداشت باید بخش مالی کنترل شود چون بزرگ شدن این بخش مثل یک حباب به ترکیدن آن منجر خواهد شد. این مناقشات در کنفرانس برتن وودز میان تیم انگلیسی که کینز در آن حضور داشت و تیم آمریکایی درگرفت اما در پایان تیم آمریکایی پیروز شد و سیستم جهانی را به سمتی که امروز ما به آن رسیده ایم، کشاند. یعنی سرمایه داری ای که اصطلاحا به آن سرمایه داری «کاملا آزاد» (laissez faire ) گفته می شود. یعنی سرمایه داری ای بدون ضابطه، بدون قانون و بدون دخالت دولت.
اما در این سال ها بحث های علمی بر سر پذیرفتن سیستم سرمایه داری اجتماعی یعنی سرمایه داری ای که با پذیرش سیستم بازار، معتقد به لزوم کنترل دولت به عنوان نماینده مردم بر این سیستم است. دولت اینجا نه به عنوان کنش گر اقتصادی بلکه به عنوان حافظ منافع مردم، جایی که لازم بداند در ضابطه ها دخالت می کند و همچنین فعالیت در امور غیر سودآور را بر عهده می گیرد. مثل حمل و نقل، آموزش و بهداشت که هیچ گاه سودآور نبوده اند و واگذاری این حوزه ها به بخش خصوصی، آنجا که اتفاق افتاد(مثلا در بریتانیا) موجب فجایع انسانی شد. شاید گویاترین مثال در این مورد سیستم بهداشتی آمریکا است، کشوری که در آن بیش از پنجاه میلیون نفر فاقد پوشش بیمه هستند و مابقی نیز برای دریافت هزینه های بهداشتی خود باید دائما در جنگ با سیستم های خصوصی بیمه باشند که هر کاری می کنند تا کمترین پرداخت به آنها انجام بگیرد و می دانیم که باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا قول داده است که اصطلاح و تغییر این سیستم را در محور کار خود قرار دهد. پیاده شدن نظام اقتصاد کاملا آزاد در سیستم بهداشتی آمریکا این کشور را در بحرانی فرو برد که سال ها زمان برای خروج از آن مورد نیاز است.
بنابراین مناقشه اساسی تا همین اواخر در جهان، میان سیستم سرمایه داری بی ضابطه و سیستم سرمایه داری اجتماعی بود. اما در این اواخر و خصوصا در ماه های اخیر، در این مناقشه، داده های جدیدی وارد شده اند و یا بهتر است بگوئیم گروهی از داده ها که پیتر کمتر به آنها توجه می شد، خود را تحمیل کرده اند. صورتبندی های استدلالی درباره بحران به این ترتیب تغییر کرده اند. این روند جدید با انتخابات آمریکا هم کاملا پیوند پیدا کرده است. بحران در آمریکا با انتخابات بسیار جدی شد. کاندیدای حزب جمهوری خواه آمریکا یعنی مک کین، در طول مبارزه انتخاباتی خود بارها بر سیاست های ضابطه زدایی در عرصه اقتصاد تأکید کرده بود اما به ناگاه نظر خود را عوض کرد و معتقد به دخالت دولت در امور اقتصادی شد. کمی بعد نیکلا سارکوزی، رئیس جمهور فرانسه و نماینده جناح تند روی راست در این کشور، در یک تریبون رسمی اعلام کرد که دوره سیاست «آزاد اقتصادی» به اتمام رسیده است. در واقع از این واضح تر نمی توان به شکست نظریه نولیبرالی اذعان کرد. اما مشکل این است که امروز برای بیان پایان «اقتصاد آزاد» شاید کمی دیر شده باشد. کل سیستم جهان با بحرانی رو به رو شده که نمی تواند آن را مدیریت کند. و بنابر آمار ۲۲ دسامبر ۲۰۰۸ مجله نیوزویک، حجم سرمایه مورد نیاز برای خروج از آن چهار هزار میلیارد دلار یعنی برابر ۷ درصد کل تولید ناخاص داخلی جهان است. هزینه این بحران بنابر این گزارش، به ارزش دلار امروز، مساوی هزینه جنگ جهانی دوم(۶/۳ هزار میلیار دلار ) و نزدیک به ده برابر هزینه جنگ عراق است. و تازه این تنها یک امید و آرزو است که به پاسخگویی اقدامات اقتصادی در برابر این بحران پاسخ دهد.
با این وصف در منطقی دیگر می توان این ادعا را مطرح کرد که هر چند بروز نهایی بحران در جهانی که همه چیز را به کالا تبدیل کرده و راه دیگری جز اشکال بروز اقتصادی باقی نگذاشته است، طبعا اقتصادی است اما این بحران ذاتا و نهایتا بیشتر یک بحران سیاسی – اجتماعی است تا یک بحران اقتصادی روی مدل بحران های اقتصادی ادواری نظیر بحران دهه ۱۹۳۰. و این شروع بحث ما در مورد این بحران است. در واقع امروز بحث دیگر کاملا بر سر سرمایه داری بودن یا سرمایه داری نبودن یا حتی نوع سرمایه داری سیستم های امروز جهانی نیست بلکه به کل روندی بر می گردد که جهان در طول سال های بعد از جنگ جهانی دوم طی کرده است. و حتی می توان از این نیز عقب تر رفت و به قرن نوزده و انقلاب صنعتی بازگشت که همراه با انقلاب های سیاسی و روی کار آمدن دولت های مدرن و قدرتمند توانست فرایند موسوم به «گسترش امپریالیستی» یعنی عملا اشغال جهان و تحمیل الگوی اروپایی به آن و ساختن جهان بر اساس این الگو را به اجرا در آورد. این مرحله اول جهانی شدن بود که نظام های اروپایی را به همه جهان تعمیم داد بدون اینکه اکثر مردمان جهان برای این کار آمادگی داشته باشند. در بسیاری از کشورها این کار با زور و اجبار و خشونت های گسترده انجام شد. برای مثال در آفریقای سیاه با اینکه هیچگاه تجربه ی دولت وجود نداشت، به اجبار دولت به وجود آمد؛ در موارد بسیاری نیز این دولت ها بسیار صوری بودند، مانند دولت های غربی که این خصیصه حتی تا امروز در مورد آنها صدق می کند. خشونت فرایند استعماری امروزه دیگر یک فرضیه نیست چرا که اسناد استعمار در حال انتشار یافتن است. امروزه همه می دانند که استعمار یک فرایند به شدت خشونت بار بوده که با مقاومت های زیادی روبرو شد و این مقاومت ها را با همه وسایل ممکن و اغلب غیر دموکراتیک ترین وسایل در هم شکست.
به همین دلیل نیز دولت هایی که به اینگونه در جهان سوم به وجود آمدند، دولت های «ملی»(جز در ظاهر شکل و شمایل کلی شان) نبودند بلکه ملغمه ای از سیستم های پادشاهی، دیکتاتوری و نظام های جدید بودند . دولت هایی که شاید بهترین واژه برای توصیف آنها، سیستم های «دزدسالارانه» است. یعنی حکومت به دست دزدان. این نتیجه سیاسی بیش از دویست سال استعمار است. نتیجه فناورانه این فرایند نیز انتقال بی فکر تکنولوژی بود که به اشکال گوناگون آسیب های اجتماعی منجر شد نظیر آنجه امروز به عنوان آلودگی های شدید هوا و آب و غیره با آن روبرو هستیم. اما نتیجه اقتصادی این روند چه بود؟ ایجاد شکاف های هر چه وخیم تر و غیر قابل حل تری بین مردم. مردمانی که تا پیش از آن اغلب تصوری مبهم از «مالکیت» داشتند و بیشتر بر اساس الگوهایی اخلاقی مبتنی بر کار و کوشش و یا استفاده از منابع طبیعی و در دسترس زندگی می کردند، همه رفته رفته به آدم های سود طلبی تبدیل شدند که از صبح تا شام در پی افزایش ثروت و «سند زدن» و بزرگ کردن دارایی خود و سود های بانکی بزرگتر و گریز از کار و کوشش و بی ارزش جلوه دادن آنها در زندگی روزمره خود شدند.
اما مرحله بعد، بعد از جنگ جهانی دوم آغاز شد و بسیار حاد تر بود. فاجعه ای که در کنفرانس برتن وودز که به اصطلاح برای تنظیم مبادلات و روابط اقتصادی جهان بعد از جنگ تشکیل شده بود، اتفاق افتاد و آن شکست مقطعی کینز بود که تلاش می کرد از انحراف بزگ سیستم سرمایه داری به سوی یکپارچگی که نمی توانست نتیجه ای جز امپراتوری گری های جدید داشته باشد، جلوگیری کند. این در حالی است که ما امروز با بازگشت قدرتمند کینز گرایی رو به روئیم. آن هم با اقتصاددان هایی بسیار قدرتمند، مثل استیگلیتز و کروگمن که هر دو برنده جایزه نوبل اقتصادی و هر دو از دشمنان اساسی نظام اقتصاد بی بند و بار و بی ضابطه اند. در عین حال که هر دو هم در سطح تئوریک و هم در سطح عملی در اوج بوده اند و سالها در بالاترین رده های سیستم فعالیت کرده اند.
اما اینجا باید به اشتباه پایه ای تری نیز توجه کرد و آن این است که عده ای می پندارند اصولا سیستم جهانی را می توان را با اندیشه های اقتصادی و فناورانه صرف مدیریت کرد. این اشتباه در انقلاب صنعتی شروع شد و خودش را در اقتصاد سیاسی بروز داد. از این اقتصاد سیاسی هم آدام اسمیت پدید آمد و هم مارکس. اشتراکی که اسمیت و مارکس هر دو دارند این است که می پندارند مشکل جامعه با اصلاح نظام اقتصادی قابل حل است. هر دو تصور می کنند اگر یک سیستم اقتصادی مناسب ایجاد شود، سیستم های سیاسی و اجتماعی هم در پی آن نظام مند و عقلانی می شوند. البته در دوران آنها حتی فیزیوکرات ها یعنی کسانی همچون فرانسوا کنه که مخالف چنین اندیشه هایی در عرصه اقتصاد صنعتی بودند در حوزه کشاورزی ، به اقتصاد جایگاهی محوری در جامعه می بخشیدند. کنه در واقع معتقد بود که اقتصاد سیاسی باید از بخش صنعتی به بخش کشاورزی روی بیاورد چون بخش صنعتی تولید واقعی انجام نمی دهد. در آن دوران گفتمان غالب گفتمان اقتصادی و فناورانه است. این روند تا جنگ های جهانی ادامه دارد. قرن بیستم بر اساس الگوهای اتوپیایی و ایدئولوژیک ساخته شده از اقتصاد سیاسی در ترکیبش با الگوهای فلسفی- اجتماعی به یک قرن کاملا فاجعه بار بار تبدیل شد. بیش از سیصد میلیون نفر انسان در این قرن عمدتا بر سر اینکه سرمایه داری بهتر است یا کمونیسم کشته می شوند یعنی در واقع بر سر ایده های واهی و بر مبنای این اشتباه اساسی و پایه ای که سیستم های فرهنگی و اجتماعی تابعی از اقتصادند.
در برابر این ایده، شاید بتوان بازگشتی به اگوست کنت انجام داد و تا حدی با جسارت ادعا کرد که اقتصاد خود در ابعاد اصلی اش یکی از اشکال تقلیل یافته بیولوژی است. در حالی که سیستم های اجتماعی برعکس بسیار پیچیده اند و هر چند پایه آنها نیز در بیولوژی است، اما تبیین و تکامل آنها سبب شده است که پیچیدگی بسیار بیش تری از سطح اقتصادی داشته باشند. اما متاسفانه ابتدا در قالب اقتصاد سیاسی قرن نوزده، سپس در قالب اقتصاد های ایدئولوژیک قرن بیستم و سرانجام در قالب اقتصادهای فناورانه اواخر همین قرن، اقتصاد هرچه بیش از پیش به گفتمانی خودستا و خود محور تبدیل شد که تمام ابعاد دیگر حیات انسانی را نادیده می گرفت و تمایل داشت همه چیز را بر مبنای الگوهای ساده اندیشانه سود/فایده ارزیابی کند. برخی از اقتصاددانان تصور کردند که چون بر اعداد و ارقام دسترسی دارند، می توانند همه چیز را در جامعه کنترل و هدایت کرده و به همه چیز سامان دهند در حالی که درست عکس این است و این توهمی بسیار زیان بخش است چون جای سیاست گذاری های اجتماعی را به راه حل های ریاضی اسطوره ای می دهد . بدین ترتیب خودشیفتگی اقتصاد و فناوری آنها را به اشکال بسیار انتزاعی و تقلیل یافته ای از تفکر کشاند که چیزی از حقیقت در بر نداشتند، اما راه را برای حرکت و ایجاد سازوکارهایی هر جه بیشتر در هم آمیخته با اشکال جنایتکارانه و ضد اجتماعی سودآوری باز گذاشتند( ترکیب سرمایه های ملی با سرمایه های مافیایی و سرمایه های فراملی) . پول بدل به معیار همه ارزش ها شد و سیستم های اجتماعی وادار شدند یا از این منطق پیروی کنند و یا از میان بروند.
در پنجاه سال گذشته همه چیز به دست سیاست مداران حرفه ای (که خود در واقع گروهی از فناوران بودند) ، اقتصاددانان و فناوران سپرده شد. و نتیجه امروز به صورت جهانی بی رحم و غیر قابل مدیریت در پیش روی ما است. به همین دلیل است که امروز ما محتاج تحلیل هایی جدی تر هستیم. امروز کسانی مثل استیگلیتز معتقدند که بحران اقتصادی، تنها بعد کوچکی از بحران بسیار بزرگی را نشان می دهد که انسانیت دست به گریبان آن است و بنابراین مسئله از سر گذراندن این بحران نیست. گروهی از اقتصاددانان باز هم در حال مخاسبه هزینه ها هستند و فعلا همانگونه که گفتیم به رقم چهارهزار میلیارد دلار رسیده اند، اما پرسش آن است که ایا هزینه های پرداخت شده برای یازده سپتامبر بحران های پیش و پس از آن را از میان برد و ما را در برابر عدم وقوع چنین حادثه ای در آینده مصون کرد؟ کدام یک از جامعه شناسان و اقتصاددانان قدرتمند به تحلیل یازده سپتامبر پرداخته اند؟ تقریبا هیچ کس! از سال ۲۰۰۰ تا به امروز همه جهان میلیتاریزه شده است. دو کشور جهان کاملا از بین رفتند. افغانستان و عراق تا دهه ها بعد نمی توانند سر پا بایستند.
مسئله این است که وقتی ما جهانی ساخته ایم پر از تفاوت ها و تمایزها، باید سیستمی طراحی کنیم تا بتوانیم این تفاوت ها را به صورتی مؤثر مدیریت کنیم. نه به شیوه ای هژمونیک و یا همانند ساز. امروز باید بدانیم که مردم جهان نمی پذیرند که همه همچون واحدهای کالایی شبیه هم شوند تا مارژ سود را برای تولید کنندگان سیاسی، اقتصادی یا فناورانه خود بالا ببرند. ما باید در مورد ساختارهای عمیق جامعه و فرهنگ دوباره بیاندیشیم و برای مدیریت جهان راهکار جدیدی بیابیم. دیگر اقتصاد، سیاست و فناوری نمی توانند جهان را کنترل کنند. جامعه بر این سه حوزه مقدم است. اصل جامعه و انسان های این جهانند. و با دیدی وسیع تر ما نه تنها در برابر انسان ها، که در برابر همه موجودات طبیعی این جهان مسئولیم. توهم قدرت بشری ما را به یک بن بست جهانی رسانده است. بشریت امروز به بازاندیشی سیستم جهانی با محوریت جامعه، انسان و اخلاق نیاز دارد. و بدون اغراق بگوئیم آنچه جهان را تا امروز سر پا نگه داشته، موانع اخلاقی ای بوده است که بر سر به پایان رساندن کامل فرایند کالایی شدن همه چیز و همه روابط قرار داشته اند. ما امروز مستلزم این هستیم اخلاق را بسیار جدی بگیریم.
در مجموع باید اذعان کنیم در این پنجاه سال، به دلیل آنکه تنها یک فرهنگ تلاش کرده است خودش را به سراسر جهان تسری دهد، با فجایع فراوانی رو به رو شدیم. امروز این پروژه مطلقا شکست خورده است. امروز با جهان دیگری رو به روئیم. ادیانی که در این سالها بیش ترین رشد را داشته اند، ادیانی بوده اند که بیشترین مقاومت را در برابر این رشد فناورانه و اقتصادی داشته اند. برای مثال امروز جهان با یک گسترش انفجار مانند و استقبال بی نظیری از بودیسم در کشورهای توسعه روبروست، یعنی آیینی که هر نوع مالکیت و دارایی را نوعی بدبختی و نگونساری می داند. این نشان دهنده آن است که امروز ما هر چه بیشتر از همیشه نیازمند بازنگری جدیدی نسبت به تمامی سازوکار های جهانی هستیم. تاخیر در این کار، فاجعه بعدی را باز هم بزرگتر و شانس خروج از آن را باز هم کمتر می کند. بشریت امروز برای نخستین بار خود را در مرز نیستی کامل قرار داده است به صورتی که یک سناریوی جنگ جهانی ، همچون پس از بحران ۱۹۳۰ به معنای از میان رفتن کامل و یا تقریبا کامل آن است، بنابراین هر چه زودتر به خود آئیم و هر جه زودتر از توهم اقتصاد گرایانه و فناورانه خارج شویم شاید شانس بیشتری برای نجات آنچه باقی مانده است، نیز داشته باشیم.
این متن در شکل نخستین آن ابتدا در چارچوب یک سخنرانی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در آذر ماه ۱۳۸۷ ارائه شد.
