یادداشت برداری سیستماتیک از مشاهدات میدانی و از تمام اقداماتی که یک انسان شناس بر روی زمین و در رابطه یک موضوع و جامعه مورد تحقیق انجام می دهد، یکی از مهم ترین نکات روش شناختی است که به ظاهر شاید آن قدر ساده به نظر بیاید که نیازی به ذکر آن نباشد. با این وجود تجربه نشان می دهد که دانشجویان و انسان شناسان جوان اغلب در این زمینه توجه کافی را نداشته و موضوع را چندان جدی نمی گیرند. درحالی که این یادآوری ساده می تواند تاثیر زیادی بر کار آنها داشته باشد. دفترچه یادداشت ابزاری به ظاهر بسیار ساده است که شاید گمان برود می توان آن را با ابزارهایی پیشرفته تر( یک ضبط صوت دیجیتالی، یک دوربین عکاسی و غیره ) جایگزین کرد .اما واقعیت در آن است که این ابزار تقریبا جایگزین ناپذیر است و بیش از صد سال است که مطالعات تجربی بر میدان در نزد انسان شناسان این امر را نشان داده است که یادداشت برداری فوری پس از یک مشاهده سیستماتیک و یا غیر سیستماتیک و حتی یک گذار اتفاقی در یک میدان تحقیق یا در هر رابطه ای که به این میدان و یا این تحقیق مربوط می شود، اقدامی اساسی در فرایند تولید شناخت علمی در حوزه انسان شناسی به شمار می آید.
بنابراین آنچه باید برای هر تحقیق انسان شناسی در نظر داشت تهیه دفترچه ای یادداشت است که همه نکات ریز در باره آن تحقیق به طور سیستماتیک در آن ذکر شود. دفتر چه باید به ترتیب و پیش از هر چیز با ذکر اطلاعات دقیق مربوط به چارچوب تحقیق شروع شود :
– عنوان تحقیق
– چارچوب انجام آن ( برای نمونه یک تحقیق درسی ، یک پایان نامه، یک طرح تحقیقاتی …)
– نام پژوهشگر و مدیر تحقیق، همکاران احتمالی پژوهش همراه با ذکر دقیق مسئولیت ها و فعالیت های هر کس در این تحقیق
– مراحل آماده سازی پیش بینی شده برای انجام کار
– پرسش های تحقیق و طرح اولیه برای ارائه اطلاعات مربوط به آن
– روش های مورد نظر برای انجام کار و پیش بینی امکان پذیری آنها
– مراکزی که پژوهشگر گمان می کند می تواند برای انجام تحقیق به آنها رجوع کند، همراه با تمام اطلاعات عملی مربوط به آنها نظیر آدرس ، تلفن ها، نمابرها، آدرس اینترنتی ، پایگاه های اطلاعاتی ….
– فهرستی از تمام افرادی که ممکن است به نوعی در کار بتوانند به عنوان اطلاع رسان های مستقیم یا غیر مستقیم به تحقیق کمک کنند، همراه با اطلاعات مربوط به دسترسی به آنها، آدرس ها و تلفن ها و غیره
– فهرستی از مواردی که در هر یک از مشاهدات بنا بر میدان ها محل هایی که باید به آنها مراجعه کرد یا نیاز به مشاهده در آنها وجود دارد. به این فهرست می توان نام یک فرم مشاهده داد. ممکن ست در یک تحقیق پژوهشگر چندین فرم مشاهده تهیه کند یا فرم مشاهده قبلی رابعد از تجربه شاهده تغییر دهد
– فهرستی از پرسش های ضروری در مورد هر یک از اطلاع رسان ها و تصمیم گیری های مربوط به اینکه نوع مصاحبه چگونه باشد: کوتاه، تفصیلی با سئوال های باز یا آزاد و غیره
– فهرستی از افدامات مقدماتی که باید برای اجرای کار انجام داد یا یک طرح اولیه عملیاتی برای کار میدانی
– طراحی و تعیین زمان بندی و جدول پیشرفت کار در طول زمان پیش بینی شده برای انجام تحقیق پس از این اطلاعات مقدماتی که باید همواره با فاصله کافی و رعایت حاشیه های لازم در صفه و در یک سوی صفحه نوشته شوند و چندین صفحه نیر به عنوان رزرو برای افزودن اطلاعات در دفترچه در میان آنها به جای گذاشت، یادداشت برداری از تمام اقدامات درون طرح باید به صورت سیستماتیک در دفتر چه انجام شود. این یادداشت ها می توانند شامل موارد زیر شوند: – نام و مشخصات تمام کسانی که با آنها به هر دلیلی درباره طرح ملاقات می شود و ذکر اطلاعاتی که از این ملاقات به دست آمده است و ذکر امکانات بالقوه ای که می توان از این اطلاعات در کار داشت. ذکر تلفن های تماس با افراد نامبرده و تاریخ و ساعت دقیق ملاقات نیز ضروری است. تمام اطلاعات ریز و ظریفی که حتی ممکن است به نظر مهم نیایند در چنین ملاقاتهایی در دفتر چه می تواند مفید باشد.
– در مورد اطلاع رسان ها بنا بر اهمیت آنها در تحقیق اطلاعات ذکر شده در دفتر چه افزایش می باید اما موارد بالا باید در تمام ملاقات ها دکر شود. مشخصات مربوط به مکان ملاقات و شرایط آن و تمام نکاتی که به نظر ممکن است بتواند در تحقیق در آینده ضروری باشد در دفترچه ضروری است.
– در مورد مصاحبه های طولانی توصیه ی شود که خلاصه ای از آنها در دفترچه نیز در شود و نکات حاشیه ای درباره فرد مصاحبه شونده و محیط، تا حد ممکن به صورت بسیار ریز و تفکیک شده در دفترچه بیاید.
– هر بار سند یا عکس یا کروکی تهیه می شود لازم است در دفتر چه به دلایل و انگیزه های تهیه آنها و مسائل حاشیه ای تهیه آنها اشاره شود . در صورت امکان باید طرح ها، کروکی ها و موارد این چنین مستقیما در دفترچه ترسیم شود
– در تمام موارد باید حاشیه ها و فواصل بین خط ها را به اندازه کافی برای اضافه کردن مطالب بعدی در دفتر چه گذاشت.
– نکات روش شناختی در دفتر چه می توانند با علامت (یا رنگ های متفاوت) مثل یک ستاره یا هر علامت دیگری یا با خط کشیدن زیر متن برجسته شوند این نکات شامل تمام مواردی می شوند که روش ها ی به کار برده با نتایج ورد انتظار انطباق داشته یا نداشته باشند و یا نکته ظریفی در رابطه با آنها مشاهده شده است.
– نکات تحلیلی باید به صورت جداگانه باز هم برای نمونه با استفاده از یک از علامت ویژه ای در کار بیاید. فرضیات و حدس و گمان هایی که باید وارسی شده و در طول تحقیق با توجه بر مشاهدات و اسناد بررسی شوند نیز شامل همین امر می شوند.
– فیش برداری از کتب ها و سایر متون اگر سیستم دقیق تری وجود داشته باشد خارج از چارچوب دفترچه انجام می شوند مثلا وقتی که پژوهشگر برای خود مجموعه ای تدوین شده فیش های تخصصی دارد و فیش های یک کار را پس از اتمام آنها درون آنها قرار می دهد. اما در صورت نبود چنین سیستمی بهتر است که حتی این گونه فیش ها در دفترچه قرار داده شوند و در صورت نیاز از همین دفترچه استخراج شده و در جای دیگر ثبت شوند. در نهایت دفترچه یادداشت نقش یک دستیار وفادار را برای پژوهشگر دارد که باید همیشه و در همه حالات همراه او باشد و هر گونه اطلاعات و هر فکر و اندیشه ای را که از ذهن او به صورت تصادفی می گذرد و یا هر نوع مشاهده و نکته ای را که به چشم او می آید در خود ثبت کند. در انتهای یک کار پژوهشی بنا بر مورد محقق ممکن است به یک یا چندین دفترچه برسد که البته همیشه بهتر است حجم دفترچه از ابتدا بنا بر میزان قابل پیش بینی اطلاعات تعیین شود تا کل تحقیق در یک دفترچه ثبت شد و استفاده از آن ساده تر باشد. اما در صورتی که تعداد دفترچه ها بیشتر شود ضروری است که در ابتدای دفترچه های بعدی تمام اطلاعات اولیه مربوط به طرح و اینکه این چندمین دفترچه است ذکر شود.
شاید آنچه در بالا گفته شد با توجه به پیشرفت های الکترونیک بی فایده به نظر برسد اما تجربه نشان می دهد که چنین نیست مگر آنکه دفترچه های الکترونیکی در آیند به وجود بیایند که بتوانند به همان سهولت دفترچه یادداشت عادی البته بدون آنکه در افراد مورد مطالعه کنجکاوی و در نتیجه تغییردر رفتار به وجود بیاورند قابل استفاده باشند.
بهر رو دفتر چه یادداشت در نهایت تبدیل به یک گزارش مرحله به مرحله و سیار مفید بری یک کار تحقیق می شود که می توان بر پایه آن نه تنها گزارش ها و متون مختلفی در قالب مقاله ، یادداشت، نکات روش شناختی و غیره تهیه کرد بلکه به صورت یک راهنمای عملی برای طرح ها و تحقیقات آتی که یک پژوهشگر می تواند در رابطه با آن موضوع داشته باشد نیز قابل استفاده خواهد بود.
