سمیه امیری
معرفی و رونمایی کتاب اخیر موسسه‌ی پژوهشی میراث تصویری با عنوان “گیلان به روایت کارت پستال های تاریخی” روز جمعه ١۷ دی ماه ١٣٩٣ ساعت ۱۶:۱۵ در شهر کتاب مرکزی واقع در خیابان دکتر شریعتی – بالاتر از خیابان استاد مطهری – نبش کوچه کلاته برگزار خواهد شد و پرفسور کارلو چرتی(وابسته فرهنگی ایتالیا در ایران)، دکتر ناصر عظیمی(مدیر گروه فرهنگ گیلان در انسان شناسیو فرهنگ)، رضا قاسمی دلشادی، محمد غفوری و مهرداد اسکویی سخنرانی جلسه را بر عهده خواهند داشت . لازم به ذکر است پیشتر رونمایی نخست این کتاب در رشت برگزار شده بود. حضور علاقمندان در این جلسه آزاد است
«گیلان به روایت کارت پستال های تاریخی» به تازگی توسط موسسه‌ی پژوهشی میراث تصویری و با همکاری انتشارات فرهنگ ایلیا منتشر شده و دارای ۲۰۲ صفحه است. این کتاب که حاصل تلاش مهرداد اسکویی و همکاران وی است از آشیوهای مختلف(از آلبوم های شخصی در خانه های مردم گرفته تا مجموعه داران معتبر ایرانی و خارجی) جمع آوری شده است.
ساده بودن ساختار کارت پستال ها ، کوتاه بودن پیامی که روی این کارت ها نوشته می‌شد و کارایی آن در هر مناسبت باعث می‌شدکه عامه‌ی مردم ازین پدیده به شکل قابل توجهی استقبال کنند.از این رو در فاصله ی کوتاهی از آغاز ” عصر طلایی کارت پستال های مصور” در غرب (سال های ۱۸۹۷ تا ۱۹۱۸)، زمینه‌ی نشر و تولید آن در بسیاری از کشورهای جهان، از جمله ایران هم فراهم شد.اولین پیشنهاد چاپ کارت پستال های مصور در سال ۱۸۹۷ میلادی(۱۲۷۶ شمسی) از سوی وزیر مختار هلند در ایران و نماینده ی رسمی چاپخانه ی “آنسخدی” به مقامات ایرانی ارائه شد و سال ۱۲۸۲ شمسی، اولین محموله ی کارت پستال های مصور چاپ شده برای ایران، وارد کشور شد.تولید این کارتها با تصاویر ایرانی ، علاوه بر اینکه سبب آشنایی بسیاری از هموطنان با بناها، شهرها و شخضیت های ایرانی شد، گوشه ای از اقلیم، فرهنگ، پوشاک و شکل زندگی روزمه ی جامعه ی ایرانی نیز از طریق آن به جهانیان شناسانده می شد.ملاحظه‌ی تاریخ و فرهنگ گیلان از دریچه‌ی کارت پستال ها به مدد شیوه‌ی روایت گری قطعه نویسی، مباحثی است که در کتاب “گیلان به روایت کارت پستال های تاریخی” به آن ها پرداخته شده است.
فهرست کتاب :
یادداشت حوزه‌ی هنری گیلان
بارنمود گیلان در ورقه های کوچک پستی
بازگشت به عصر طلایی
عناوین کارت پستال ها
گیلان دروازه‌ی اروپا
دوه بوینی
چاپار خانه ای در مسیر رشت به تهران
ایستگاه دررود در راه رشت
دشواری های سفر به انزلی
سفیدرود
قصبه‌ی منجیل درجاده‌ی انزلی به تهران
مرداب انزلی
دورنمای شهر انزلی
رودبار
پل ملارفیع
پل عراق
پل عراق، ثبت خاطره
پل منجیل
پل لوشان
مسجدی در رشت
گمرک غازیان
عمارت سرداری
عمارت شمس العماره
درب دولتی در شهر رشت
ساختمان راهداری رشت
دوشنبه بازار
مزرعه شلتوک
بازار رشت
میوه فروشی در رشت
محله‌ی ساغریسازان شهر
بازار ادواری
چایخانه ای در گیلان
دکان برنج فروشی در رشت
دکان قندفروشی در رشت
بقالی در رشت
بسته بندی کشمکش در رشت
کارخانه ابریشم کشی
انجمن تجاری شهر رشت
گمرک پیر بازار
کرجی های پیر بازار
تجارت خانه های اتباع خارجی در انزلی
کارخانه نفت در انزلی
کاروان شتر در مسیر رشت
تجهیزات صیادی و گمرکی روس ها در غازیان
کشتی و کرجی ها در غازیان
اتباع روس بر روی یک قایق بخار در انزلی
بر عرشه کشتی اسلام
کشتی تفریحی ناصرالدین شاه
مظفرالدین شاه در آستارا
نامداران قاجار شکارگاه
عضدالسلطان
مشروطه خواهان گیلان
مشروطه خواهان گیلان در قزوین
دارالحکومه رشت پس از…
دکتر حشمت
میرزا کوچک خان
سربازخانه شهر رشت
هتل ایران رشت
نمای بیرونی ساختمان پست و تلگراف رشت
نمای درونی ساختمان پست و تلگراف رشت
سر در باغ سبزه میدان
دایره‌ی حکومتی انزلی
کاخ خوشتاریا
کاخ میدان پشته در انزلی
عمارات دولتی در بندر انزلی
بولوار بندر انزلی
دونمای بحر خزر
بندر پلوی-کشتی ایران
کرجی ها در مرداب انزلی
آب گرم لاهیجان
چای کاری در لاهیجان
چای چینی در لاهیجان
زنان چای چین در لاهیجان
کلبه و شالیزار
خانه روستایی حوالی سفیدرود
میدان شهرداری رشت
پارک سبزه میدان رشت
هتل جلب سیاحان در رشت
گاو مارلیک
چهار منظره از شمال ایران
بندر پهلوی
انزلی شهر سیاحت و تجارت
منظره بولوار تحتانی انزلی
سینما تئاتر شهرداری بندر انزلی
قایق های تفریحی در بندر انزلی
سل لاهیجان
کتابشناسی
در ادامه پاره ای از مقدمه‌ی منتشر شده ی دکتر ناصر فکوهی و مهرداد اسکویی در کتاب “گیلان به روایت کارت پستال های تاریخی”آمده است:
بازگشت به عصر طلایی: تاریخ در قاب کوچک کارت های پستی
ناصر فکوهی
«پیام»ها و انتقال آنها قدمتی به اندازه‌ی عمر باستانی‌ترین انسانها دارند؛ صداها و فریادها، بازمانده‌هایی زیستی هستند که هنوز در جانوران این وظیفه را ایفا می‌کنند و در میان انسانها نیز صدها هزار سال این وظیفه را انجام دادند. پیام‌ها در ساده‌ترین شکل و معنی گویای انتقال اطلاعاتی حیاتی بودند. بعدها، نمادها بر گستره‌ی بزرگی از پدیده‌های طبیعی و ساختگی، از آتش و دود گرفته، تا نشانه‌گزاری‌ها و استفاده از رنگ و شکل و تجسم بخشیدن به طبیعت، به انسانها امکان بیش‌تری برای ایجاد ارتباط با یکدیگر دادند و رفته رفته و هر چه بیشتر امکان ساختن «اندیشه»را به‌وجود آوردند، که در معنایی ساختن «خود انسان» نیز بود. و اگر در علم انسان‌شناسی به‌گونه‌ی کنونی انسان، یعنی موجودی که ما هستیم «انسان اندیشمندِ اندیشمند» (homo sapiens sapiens) گفته می‌شود، این امر صرفاً برای جدا کردن این گونه از گونه‌های مشابه فیزیولوژیک آن نیست، بلکه اشاره به تغییری اساسی در نظام شناختی و به ویژه زبان‌شناختی انسان دارد، که خود را بیش از هر چیز در نمادین شدن انسان در اندیشه‌اش و انسانی‌شدن نمادها از خلال نظام شناختی انسان تعریف می‌کند.
از قرن پانزدهم به بعد، تنها در طول سه قرن، دموکراتیزاسیون نوشتار و تصویر به جایی رسید که با ظهور انقلاب صنعتی و سیاسی قرن نوزدهم (واقعه‌ی دوم) گروه‌های بزرگ مردم دیگر می‌توانستند تنها به‌صورت منفعلانه از خلال «خواندن» و «دیدن» به یکدیگر پیوند نخورند و صرفاً هویت‌هایی گنگ و جماعتی به وجود نیاورند. آنها دیگر قادر بودند هر چه بیشتر به سوی نوشتن و ابداع تصویر بروند و هویت‌های خود را ظرافت بخشیده و شکوفا کنند. هنر جدیدی در راه بود، هنری که با انباشت و گسترش بی‌پایان نشانه‌ها، زبان و پدیده‌های شناختی همراه بود و انقلاب صنعتی هر روز به آن امکانی تازه می‌داد. انسانها، طبیعت و اشیاء به بازنمودهای خود بدل می‌شدند، عکس از راه می‌رسید و می‌توانست به صورتی باور نکردنی، حافظه را در ابعادی هرچه در دسترس‌تر در اختیار همگان بگذارد.
در نمایشگاه سال ۱۹۰۰ در پاریس، و از آن زمان تا بیش از دو تا سه دهه، کارت‌پستال‌ها بدل به مهم‌ترین عامل ارتباطی و به‌گونه‌ای عامل اندیشیدن مردم شدند. تا زمانی که هنوز تلفن رایج نشده بود، بسیاری از افراد هر روز برای یکدیگر کارت‌پستال می‌فرستادند، تا حتی با یکدیگر قرار بگذارند. بعدها، کارت‌پستال بدل به‌گونه‌ای روایتی – تصویری – نوشتاری کوتاه شد، که واقعیت بیرونی را با سوژه‌ی مشاهده‌گر و کلیشه‌ها و تصویر عمومی از آن واقعیت به مجموعه‌ای نشانه‌شناختی و تا بی‌نهایت تفسیر پذیر تبدیل می‌کرد. و همین بُعد بود که توجه تاریخ‌شناسان را به خود جلب کرد. دوران طلایی کارت‌پستال در آغاز قرن بیستم بود، پس از جنگ جهانی دوم محبوبیت کارت‌پستال به‌تدریج رو به‌کاهش رفت و با انقلاب اطلاعاتی ضربه‌ای سختی خورد. ضربه‌ای که هرچند نامه را بیشتر از کارت‌پستال هدف قرار می‌داد، اما تا مدت‌ها و حتی امروز نیز کارت‌پستال‌های دیجیتالی را جانشین کارت‌پستال‌های قدیمی کرد و به‌تدریج کارت‌پستال‌های قدیمی تبدیل به اشیاء موزه‌ای و دارای ارزشی «موزه نگاره‌ای» شد.
با این وصف دوران جدید، یعنی سال‌های دهه‌ی اول قرن بیست و یکم، بار دیگر خاطره‌ی سال‌های ابتدایی قرن بیستم و عصر طلایی را تجدید کرد.
اما حتی اگر از این جنبه‌ی نمادین و شگفت‌انگیز کارت‌پستال‌ها بگذریم، جنبه‌ای تاریخی و بیش از پیش ارزشمند در برابر ما گشوده می‌شود؛ جنبه‌ای که کتاب حاضر یکی از نخستین شکل‌های بروز آن در زبان فارسی است؛ که در سطوح آکادمیک جهان ده‌ها سال است به صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. این قاب‌های کوچک و معجزه‌آسا با زبان اسرارآمیز یا پیش‌پا‌افتاده ی خود، با شکل‌های هنجارمند و ناهنجار خود، با صورت‌های طبیعی یا کاملاً غیر طبیعی خود هر یک دنیایی از روایت را درون خود دارند و می‌توان به دورن‌شان نقب زد. کارت‌پستال جهانی را می‌سازد از بازنمایی‌های تاریخی که تا بی‌نهایت امکان تفسیر به ما می‌دهد. از این رو، باید از نگاه تاریخی به کارت‌پستال و قرار دادن آن در چارچوب تحقیقات اجتماعی و تاریخی، برای شناخت بهتر پهنه‌هایی که به آن ارجاع می‌دهد، و از راه تازه‌ای که باید به آن اندیشید استقبال کرد، به خصوص در کشورمان (ولو با قدم‌های کوتاه) و بنیان‌گذاران و کوشندگانش را قدر دانست.
اختصاص این مجموعه به گیلان، که در پهنه‌ی خشک و بیابانی کشور ما به معجزه‌ی طبیعی می‌ماند، خود می‌تواند هم در یک خوانش نمادین و هم در یک خوانش واقعی قرار گیرد: نمادین زیرا رویایی بودن این سرزمین ما را به یاد رویای شیرینی می‌اندازد که کارت‌پستال‌ها درهای‌شان را به روی‌مان می‌گشایند، و واقعی از آن رو که شناختن و شناسایی گیلان از دریچه‌ای جدید، یعنی یک دریچه بصری و ثابت و بی‌حرکت در قالب عکس، می‌تواند الگویی باشد که زیبایی را که در جای جای ایران، به‌گونه‌ای متفاوت تعریف می‌شود، برای‌مان در یکی از چارچوب‌هایش، یعنی در زیبایی این طبیعت سبز و پر نشاط عرضه کند.
در نهایت، امروز خوشحالم که نخستین مجموعه از کارت‌پستال‌هایی که با زحمات بسیار مهرداد گردآوری شده و با کوشش گروهی از پژوهشگران و نویسندگان و هنرمندان، نوشتارهایی تاریخی و پژوهشی برآن‌ها افزوده شده تا تاریخِ بخشی از سرزمین پر بار ما را به ما، به خودمان و به دیگران بشناساند، به مرحله‌ی انتشار رسیده است و در دستان خوانندگانی قرار می‌گیرد که می‌توانند از همان دروازه‌های طلایی به دنیای شگفت‌انگیز کارت‌پستال‌ها وارد شوند. هر چند هشدارهایم به مهرداد تا حد زیادی برای خوانندگان نیز صادق است.
بازنمود گیلان در ورقه های کوچک پستی
مهرداد اسکویی
کارت‌پستالی حقارت‌بار، با ته‌مایه‌ای قهوه‌ای رنگ از هموطنان بلوچ، کنار یک بیابانی در گوشه‌ای از وطنم… .
این تصویر تمام آن چیزی بود که از ایران، بین سیصد و شصت و پنج کارت‌پستال از دیگر کشورهای جهان، در کتابی تاریخی _ توصیفی در اروپا به‌چاپ رسیده بود. پس از دیدن این تصویر، نخستین چیزی که به ذهنم خطور کرد این بود؛ آیا این تمام چیزی است که از ایران یکصدسال پیش در کارت‌پستال‌های تصویری به‌چاپ رسیده است؟ و آیا ایران این‌گونه باید به جهان معرفی می‌شد؟
این سئوال‌ها آرام و قرار ذهنم را گرفت. انگار تعمدی در کار بود تا ایران را آن‌گونه که لازم می‌دانستند به جهان معرفی کنند. نه اینکه آن تصویر نشان‌دهنده بخشی از وضعیت ایران آن دوره نبوده باشد؛ اما مساله این است که همه‌ی ایران، آن‌گونه نبود. از این‌رو کنجکاوی پیرامون بازنمود ایران از طریق تصاویر باعث شد که هزاران کارت‌پستال را از جای‌جای جهان جمع‌آوری کنم. تصاویری از شهرها، ساختمان‌ها، مناظر طبیعی، چهره‌ی شاهان و رجال، زندگی روزمره‌ی مردم، آیین‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌ها و همه‌ی آن‌چه که کشورم را به وسیله‌ی کارت‌پستال بازنمایی می‌کرد.
تصاویری رنگارنگ و تاثیرگذار؛ بسیار متفاوت از آن چیزی که تک کارت‌پستال آن کتاب نشانم داده بود. اما جمع‌آوری تنها هدف و دغدغه‌ی من نبود. کوشیدم برخی از پژوهشگران جوان علاقه‌مند به این موضوع را به همکاری دعوت کنم. مشتاقانه و پیگیر گرد هم آمدیم تا بازخوانی تازه‌ای از تصاویر این کارت‌های کوچک تاریخی، با نگاه شرقی داشته باشیم.
در اولین گام گیلان را برگزیدم. سرزمین مادری‌ام و جایی که در آن بزرگ شدم. سئوالی بزرگ در ذهنم شکل گرفت: چرا کارت‌های پستی از گیلان – که یکی از مهم‌ترین دروازه‌های ورود مظاهر جدید تمدن به ایران و نیز یکی از مسیرهای مهم ارتباطی بین ایران و غرب به‌شمار می‌رفت- ، نسبت به شهرهای بزرگ آن زمان (همچون تهران، تبریز، شیراز، اصفهان و مشهد) آن‌قدر کم بود؟
بیشتر تصاویر این کارت‌پستال‌ها توسط «آنتوان‌خان سوروگین» عکاس بنام دوره‌ی قاجار عکاسی شده و بخش قابل‌توجهی از این آنها در دوره‌ی سلطنت احمدشاه قاجار تهیه و ارسال شده‌اند.
امروزه از سوی تاریخ‌نگاران، انسان‌شناسان، دین‌پژوهان، سندشناسان، معماران، سینماگران، طراحان صحنه و لباس، عکاسان، ادیبان و چهره‌های معتبر علمی و دانشگاهی جهان، نگاهی دوباره به کارت‌پستال‌های تاریخی صورت گرفته است و پژوهش‌های عمیقی پیرامون آن در کشورهایی نظیر فرانسه، روسیه، انگلستان، هلند، لهستان، آلمان، آمریکا، ایتالیا، چین و ژاپن انجام شده، که نتیجه‌ی آن به‌صورت کتاب‌هایی برای معرفی ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی آن کشورها در کارت‌پستال‌های مربوط به‌خود، به‌چاپ رسیده است. در ایران نیز سعی ما به‌عنوان یک گروه پژوهشی بر این بوده تا پژوهش‌هایی پیرامون کارت‌پستال‌های تاریخی در کشورمان را آغاز کنیم و خوشحالیم که امروز نخستین نمونه از آن را آماده ی انتشار کرده ایم.
اینک تعدادی کارت‌پستال با موضوع گیلان پیش‌روی شماست. تصاویر، مُهرها و پیام‌های حک‌شده بر هر یک از آن، لحظه‌ای از زندگی نیاکان‌مان را در خود متوقف ساخته است. لحظه‌ای از تاریخ که به گستردگی یک قرن است! داستانی از کلمات و تصاویر.
براساس آن‌چه که در جست وجوهایمان به‌دست آمد، به این نتیجه رسیدیم که نه تنها با کارت‌های یافته‌شده می‌توان یک کتاب پیرامون گیلان منتشر کرد، بلکه می‌توان مجموعه‌های متنوع‌تر و غنی‌تری تدارک دید که امیدواریم در آینده بتوانیم به این هدف برسیم
