چرا انقلاب؟

توسط ناصر فکوهی اخرین به روز رسانی فروردین ۳۱, ۱۴۰۰

در تاریخ نظریه های علوم اجتماعی، برای انقلاب ها جایگاهی ویژه قایل شده اند، زیرا این رخداد بسیار به ندرت در یک پهنه سیاسی روی می دهد. به همین دلیل نیز ما درس «جامعه شناسی انقلاب ها» را داریم، یعنی جامعه ای که انقلاب بزرگی را از سرگذرانده مختصاتی پیدا می کند که باید به صورت ویژه مطالعه شود. کرین برینتون که از مهم ترین نظریه پردازان انقلاب بوده و کتاب معروف او «کالبدشکافی چهار انقلاب» (١٩۵٢) سال ها پیش به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده است، به خوبی فرآیندهای انقلابی را تجربه و تحلیل می کند. نظریه پردازان سیاسی و اجتماعی عموما انقلاب های سیاسی یعنی حرکات بسیار پرشور و تنش آمیز سیاسی را با پیامدهای سیاسی بلافصل در راس جامعه را از انقلاب های بزرگ جدا می کنند. گروه نخست، انقلاب هایی هستند که دارای دو شاخص ناگهانی و رادیکالیسم هستند اما بیش از هر چیز راس جامعه را تغییر می دهند، بدون آنکه در پایه های جامعه تغییر چندانی ایجاد کنند. مثال تاریخی این گونه انقلاب ها را می توان در «انقلاب امریکا» (١٧٧۶) و «انقلاب الجزایر» (١٩۵۴) دید که هر دو در حقیقت جنبش های آزادی بخش ضداستعماری، نخستین آنها علیه بریتانیا و دومی علیه فرانسه بودند. این در حالی است که انقلاب های بزرگ سیاسی نظیر انقلاب فرانسه (١٧٨٩)، انقلاب روسیه (١٩١٧)، انقلاب چین (١٩۴٩) و انقلاب اسلامی ایران (١٩٧٩) را می توان نمونه هایی از انقلاب های بزرگ به حساب آورد که گستردگی، عمق و شدت آنها نه تنها راس جامعه بلکه پایه های جامعه را نیز به صورت درازمدت تغییر می دهند. انقلاب های گروه دوم برخلاف گروه نخست بسیار مشکل تر قابل تحلیل هستند زیرا میزان تغییرات چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی آنقدر زیاد و پیامدها و کنشگران درجه نخست و درجه های بعدی، پیش صحنه ها و پشت صحنه ها، عناصر درونی و برونی و پیوند و درهم آمیزی این عناصر چنان بیشمارند که عملاتا ده ها و بلکه صدها سال نمی توان شاهد ظهور تحلیل هایی عمیق و قابل اعتماد درباره آنها بود کمااینکه تنها از نیمه قرن بیستم شاهد انتشار کتاب های تعیین کننده ای درباره انقلاب فرانسه و در سال های اخیر شاهد تحلیل هایی بسیار جدی درباره انقلاب روسیه هستیم.

با وجود این، شاید بتوان نخستین روندهای تحلیلی را درباره انقلاب بزرگی چون انقلاب ایران، بیان کرد و از همان ابتدا پرسید چرا انقلاب؟ چرا انقلاب در پایان دهه ١٣۵٠ در ایران به امری ناگزیر بدل شده بود؟ به باور ما برای این امر می توان البته به صورت بسیار موقت، نسبی و بی شک متغیر، پاسخ هایی را در سطح جامعه شناسی عرضه کرد که ریشه های خود را در تغییراتی می یابند که ایران در دهه های ١٣٣٠ و ١٣۴٠ می یابند. سیاست های مدرنیته تحمیلی و از بالابراساس مدل ژاکوبینی رضاشاه، هرچند توانست نهادهای نخستین دولت مدرن را در ایران تا حدی بسازد، اما آمرانه و وابسته بودن این نظام و به خصوص واقعی آنچه بسیاری می خواستند (و می خواهند) از آن به عنوان «استبداد روشنگرانه» سخن بگویند، شکست خود را نه فقط با شهریور ١٣٢٠ بلکه با بی ثباتی پس از آن تجربه کرد. جامعه ایرانی به زحمت توانست دموکراسی کوتاه مدت دوره ملی شدن نفت را تاب بیاورد و بنابراین توانی برای مقامت در برابر کودتای امریکایی- انگلیسی ١٣٣٢ نداشت. دولت دوم محمدرضا پهلوی، در ابتدا از سیاست های به شدت ناسیونالیستی رضاشاهی فاصله گرفت، اما به دلیل وابستگی و استبداد ذاتی کنشگرانش، بار دیگر به وسوسه هایی مشابه آن دولت رسید و راه حل مشکلاتی را که با ورود درآمدهای گسترده نفتی به ایران، افزایش تورم، فاصله طبقاتی، ظهور طبقه متوسط پرتوقع، تضاد هر چه بیشتر اکثریت جامعه با غربی کردن سبک های زندگی و سایر مشکلات را در آن یافت که به یک باستان گرایی توخالی از یک سو و به یک مدرنیسم شکننده و اسلوبی است از سوی دیگر رو بیاورد که در هر دو جبهه با ناباوری رو به رو شد: نتیجه روشن بود. همه کسانی که باید پشتیبان این مدرنیسم و این تاریخ پربار باشند آن را تنها گذاشتند چون هیچ کدام باوری به این عناصر اسطوره ای نداشتند. در این حال، در اکثر قریب به اتفاق موارد، بیش و پیش از همه مردم و اقشار متوسط و پایین جامعه بودند که بیشترین فشار اقتصادی و روانی را به دلیل افزایش فاصله طبقاتی و تفاوت در سبک های زندگی از نظام گذشته خوردند بودند و انگیزه ای قدرتمند برای پیروی از جریان پویا و قدرتمند رهبری انقلاب را در قالب شخصیت امام خمینی(ره) داشتند و البته گروه های دیگر نیز در این جریان وارد شدند و در حد خود مشارکت داشتند.

اما در برابر این پرسش که آیا انقلاب ناگزیر بود یا نه؟ همچون سایر انقلاب های بزرگ این پرسش یا بسیار دیر پرسیده می شود یا بسیار زود: بسیار دیر زیرا اکثریت نیروهایی که درگیر انقلاب شدند تا چند سال پیش از آن ابدا تصور چنین ماجرایی را نمی کردند و سپس نیز تمام تلاش خود را کردند که کار به یک انقلاب اجتماعی خشونت آمیز با همه پیامدهای آن نکشد و البته بسیار زود: به این دلیل ساده که وقتی انقلاب شد باید سال ها و سال ها انتظار کشید تا بتوان سخنی کاملامستحکم گفت. اما شاید بتوان ادعا کرد بهترین زمان برای پایان یافتن آرام رژیم پهلوی و ورود کشور ایران در ساختن مدرنیته ای منطبق بر نیازها و ظرفیت های واقعی آن، درست پیش از کودتای ١٣٣٢ یعنی در زمانی بود که محمدرضا پهلوی کشور را ترک کرد اما سیاست های امریکا و به خصوص تشکیل سازمان سیا در سال ١٩۴٧، دو سال پس از جنگ جهانی، آغاز کردن جنگ سرد با شوروی پیشین بود که در این راه تصور آن بود که جلوگیری از رشد دموکراسی و فضاهای آزاد سیاسی، بهترین و پرحاصل ترین کار است. ازاین رو بود که از نخستین اقدامات این سازمان ترتیب دادن کودتای ١٣٣٢ (١٩۵٣) بود در حالی که در همان زمان ایران امکان گذار دست کم نسبی به جامعه ای دموکراتیک را داشت. ۶٠سال بعد، امریکا نه تنها نتوانست دشمن اصلی مقابل خود یعنی شوروی را از میدان به در کند و روسیه در حال بازسازی قدرت خود در همان قالب است و نه تنها قدرت های کمونیستی- سرمایه داری جدیدی نظیر چین نیز ظاهرشده اند، بلکه پهنه خاورمیانه به یک ویرانه تبدیل شده است که جز ایران تقریبا هیچ نقطه سالمی در آن باقی نمانده است.
واقعیت آن است که در نظریه های سیاسی، تقریبا به جز مارکسیست های لنینی، که آشکارا هدف «ساختن» و «برانگیختن» انقلاب ها را، هدف اعلام شده خود می دانند، به ندرت ممکن است نظریه ای از انقلاب را یافت که از آن به عنوان یک فرآیند اجتماعی مورد توصیه سخن بگوید و به دنبال این باشد که از آن به مثابه یک راه حل اجتماعی دفاع کند، زیرا این امری روشن است که انقلاب ها به دلیل شتابی که در خود دارند، به دلیل انفجارآمیز بودن شان، زیر و رویی اجتماعی که ایجاد می کنند، رادیکالیسمی که در خود حمل می کنند و بسیاری دلایل دیگر هرچند می توانند بزرگ ترین نظام های قدرت را سرنگون کنند، اما عموما، دارای پی آمدهای سختی هستند که گاه با چندین جنگ داخلی و خارجی شروع می شوند، با تنش های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و… ادامه یافته و دوران تثبیت آ نها می تواند ده ها سال به طول بکشد و در تمام این مدت دشمنی با نظام های جدیدی که بر سر کار آورده اند تا به حداکثر ممکن می رسد و فشار از درون و برون، می تواند دایما جامعه پساانقلابی را با بحران های پیش بینی نشده و غیر قابل مدیریت رو به رو کند. از این رو است که «ناگزیر بودن» انقلاب های اجتماعی لزوما به دلیل وجود فروپاشی های ارزشی، اخلاقی، بی انضباطی ها، سودجویی ها و فرصت طلبی ها و پریشانی های اقتصادی و تخریب عمومی نظام های انسجام اجتماعی پیش از انقلاب اتفاق نمی افتند، بلکه بیشتر به دلیل نبود راه حل دیگری روی می دهند و یک بدیل حاد و سخت و پرهزینه هستند که پس از آن مهم ترین مساله رسیدن دوباره به انسجام کامل اجتماعی است.
در انقلاب ایران، این هدف از ابتدا در شعارهای انقلاب منعکس شد و در قانون اساسی و در گروهی از اسناد بالاسری جای گرفت و شاید مهم ترین نکته در آن رسیدن به استقلال ژئوپولتیک در کشور باشد که بدون آن هیچ شکلی از دموکراسی یا ثبات اجتماعی و سیاسی نه به صورت درونی و نه به صورت بیرونی، امکان پذیر نخواهد بود. موفقیت هایی که به خصوص در چند سال اخیر برای کشور ما در عرصه بین المللی ممکن شده است (مذاکرات هسته ای)، جایگاه ویژه ای به آن داده است که آن را به یکی از معدود قدرت های باثبات منطقه تبدیل کرده است که می تواند و باید در بهبود وضعیت این پهنه آشوب زده به یک بازیگر اساسی بدل کند. این آشوب بدون هیچ شک و تردیدی نتیجه کار همان قدرت نهایی است که رسیدن به دموکراسی و پایان یافتن مسالمت آمیز قدرت پهلوی را با کودتای ١٣٣٢ متوقف کردند و نزدیک به چهل سال کشور ما را از یافتن شانسی دوباره برای هدف گیری استقلال و رشد اجتماعی متوقف کردند. ازاین رو بزرگ ترین هدفی که امروز می تواند در چشم انداز همه ایرانیان قرار داشته باشد آن است که انقلاب بتواند به اهداف اساسی خود ولو به صورتی تدریجی، برسد. این اهداف باید در موقعیتی به دست بیایند که مشکلات جهان آشوب زده به ضرب نو لیبرالیسم اقتصادی بی رحم، هر روز بیشتر می شوند و ما در منطقه ای زندگی می کنیم که بیش از نیم قرن است آرامش آن به دو دلیل اساسی ازمیان رفته است: یکی وجود یک قدرت آپارتایدی و نظامی گرا که دلیل وجودی اش از میان بردن یا کاهش مشکل یهودستیزی در غرب و انتقال آن به جهان اسلام بوده است و کارکرد امروزی اش اینکه پایگاه نظامی پیشرفته قدرت های غربی در منطقه باشد: و دلیل دیگر آنکه قدرت های بزرگ هیچ ابایی از پیش رفتن تا حد جنون در نظامی گری های خود برای داشتن هژمونی در توزیع و قیمت گذاری منابع انرژی ارزان (که گلوگاه اقتصادهای نوظهور هند، چین و برزیل هستند) ندارند و در این راه، در سیاستی متناقض از رژیم های محلی اغلب دیکتاتور و حامی تروریسم جهانی دفاع می کنند اما در گریزی به جلو، تمام اثرات این کار را چه در قالب بحران مهاجرت، چه در قالب گسترش ترور و خشونت و از میان رفتن دستاوردهای دموکراتیک در کشورهای خود، نادیده می گیرند.

پست های مرتبط