فرهنگ «وارداتی»
شاید مفید باشد پاسخ به این پرسش را با یک دو گانه در زبان فارسی آغاز کنیم که رابطه ای نامتقارن و حتی مبهم را نشان می دهد: دو گانه «صادراتی / وارداتی» در فارسی کنونی و رایج، عمدتا در حوزه زبان و مفاهیم اقتصادی استفاده دارد: آنچه «صادراتی» نامیده می شود، قاعدتا به کالایی اطلاق می شود که برای «صادر کردن» ساخته شده و بنابراین به نسبت آنچه «داخلی» (و گاه به صورت تحقیر آمیزی «ایرانی») نامیده می شود، از کیفیت بالاتری برخوردار است و گرانتر فروخته می شود. و اغلب با این واژه معنایی ضمنی نیز وجود دارد، اینکه کالای مورد اشاره با کیفیت های مورد تقاضا در خارج از فرهنگ ما تولید شده که لزوما بهتر از تقاضای داخلی ارزیابی می شود. در مقابل این امر واژه «وارداتی» کمتر به صورت متقارن در برابر صادراتی به کار می رود، بلکه در زبان اقتصادی و رایج میان مردم، بنا بر کشور وارد کننده یک نظام ارزشی تجربی- ذهنی به کار می افتد که بر اساس آن هر چند واقعیت نداشته باشد (چنانچه اغلب ندارد) کالای مورد نظر به قیمت های ارزان تر یا گران تر به فروش می رسد. برای مثال ما با سلسله مراتب ارزش گزارانه «چینی/ایرانی/ ترک/اروپایی ( وگاه واژه «مشترک» به جای «بازار مشترک اروپا») سرو کار داریم که بنا بر قرار گرفتن کالا در هر یک از آنها قیمتش تغییر می کند. در اینجا «وارداتی» بودن لزوما در معنای مقابل صادراتی بودن، کیفیت پایین تر را نشان نمی دهد، بلکه نظام ارزش گزاری های ما است که پدیده «وارداتی» را بر اساس پیش فرض ها و اغلب پیش داوری ها «پر ارزش تر» یا «کم ارزش تر» اعلام می کند. برای نمونه در نظام های علمی ما، در حال حاضر، استناد به منابع و نوشته های متفکران غربی به خودی خود نوعی ارزش قاعدتا مثبت به حساب می آید و استناد به کشورهای غیر غربی یا به خود ایران یک ارزش قاعدتا منفی. و یا ناشران «معتبر» ی که دائما ترجمه منتشر می کنند و البته مترجمان «معتبر» کار خود را به صورتی «بدیهی» بالاتر از کار مولفان می دانند که آنها را تقریبا همیشه با یک چوب رانده و «به جز موارد استثنایی» معتقدند کارشان کپی برداری است( که البته ما لااقل به همان اندازه مترجم بی ارزش داریم که مولف بی ارزش). نظام زبانی بدین ترتیب بر اساس گروهی از پیش فرض ها و آنچه «بدیهی» می پندارد به پیش می رود و خاصیت «اسطوره ای » بودن اندیشه در این نظام کاملا به آن کمک می کند که با افزایش تعداد «بدیهیات» و «اندیشمندان تثبیت شده» خود را از آنچه به هر حال به دلیل نبود پیشینه آزاد اندیشی و بیان آزاد ضعیف است، یعنی اندیشه النتقادی، رها کرده و میان «قهرمان های ما» و «قهرمان های آنها» ، میان «خیر» و «شر» به دنبال «حقیقت» ی بگردد که بی شک می توان آن را نزد «افراد و نهادهای معتبر» سراغ گرفت.
در این میان واژه «وارداتی» و از آن بدتر ترکیب «فرهنگ وارداتی» از جمله مفاهیمی بوده اند که به رغم توخالی و بی معنا بودن بسیار می توانسته اند در این نظام اندیشه در خلاء و اسطوره ای فکر کردن به مثابه ابزاری همه کاره استفاده شوند. در این حوزه اصل، ظاهرا بر آن است که فرهنگ قدرتمند و پر ارزش فرهنگی است که «وارداتی » نباشد( در عین حال که واژه «صادراتی» اینجا کارایی ندارد) به عبارت دیگر فرهنگی می تواند ارزش داشته باشد که «متکی بر خود» و «اصیل» باشد. این در حالی است که سالیان سال است که فرهنگ شناسان بر این نکنه تاکید دارند که فرهنگ های انسانی نه امروز بلکه از هزاران سال پیش به این سو، هرگز «اصیل» نبوده اند، زیرا معنای چنین «اصالت» ی یعنی قطع «مبادله» یک فرهنگ با فرهنگ های بیرون از خود، که همچون نظام بیولوژیک به معنای قطع رابطه حیاتی مبادله ارگانیک بوده و یا به ضعف و یا به مرگ موجود می انجامد. از نقطه نظر تاریخی نیز اصالت فرهنگی، یا اینکه فرهنگی «وارداتی» نداشته باشیم، معنایش نه فقط همانگونه که در بالا گفتیم در آن است که فرهنگ «صادراتی» نداشته باشیم، یعنی اصولا فرهنگ ها با یکدیگر مبادله ای انجام ندهند، بلکه همچنین به این معناست که هر آن چیزی که از «بیرون» گرفته شود بی ارزش و حتی مخرب است. با چنین استدلالی، کل فرهنگ کنونی کشورهای موسوم به «غربی» را چه در حوزه علوم دقیقه و چه در زمینه علوم انسانی باید بی ارزش تلقی کرد، زیرا بخش عظیمی از این فرهنگ، دارای ریشه های «وارداتی» از فرهنگ های یهودی، مسیحی و به ویژه اسلامی هستند و از این راه بوده که با تمدن های یونانی رومی پیوند خورده اند. یا حتی اگر نخواهیم به غرب نظر بیافکنیم، بخش اعظمی از نظام های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خود ما که بر اساس تفکیک قوای سه گانه، نظام های قانون گزاری، تقسیم مسئولیت های اجرایی، نظام های بازار و مالیاتی، قواعد راهنمایی و رانندگی ، نظام های آموزشی از پیش دبستانی تا دانشگاهی و حتی اکثریت قریب به اتفاق شیوه های زندگی روزمره ما، از طرز لباس پوشیدن تا غذاهایی که می خوریم باید بی ارزش و «غیر اصیل» تلقی شوند زیرا «ئارداتی» بوده اند و باز، ما باید در پی بازگشت به اشکال و محتواهایی باشیم که نه امکان فیزیکی آنها امروز وجود دارد و نه مهارت های ذهنی برای انطباق با آنها: تقریبا تمام این موارد در طول صد تا صد و پنجاه سال اخیر «وارد» شده اند و در ما تا حدی درونی شده اند.
اما این استدلال بدان معنا نیست که «وارد» شدن عناصر یک فرهنگ را در فرهنگ یا فرهنگ هایی دیگر را فرایندی لزوما مثبت بدانیم، زیرا در این صورت باید چشم خود را بر گستره بزرگی از آسیب های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، ضربات روان شناختی و فرهنگی و غیره که پنج قرن استعمار با تحمیل «اروپا محوری» در جهان کنونی ایجاد شده اند، ببندیم. واقعیت آن است که «مبادله فرهنگی» را نمی توان به مفاهیم ساده ای چون «صادرات» و «واردات» تقلیل داد، فرایند فرهنگی به صورتی پیچاپیچ و در لایه هایی بی شمار و با سرعتی هر چه بیشتر و تصور ناپذیر، عناصر فرهنگ های متفاوت را با یکدیگر ترکیب می کنند، انقلاب اطلاعاتی از این لحاظ به همه چیز سرعت بخشیده و پرسش های بی نهایتی را پیش روی ما گذاشته است اما حتی پیش از آن نیز، آنچه اهمیت داشت، تحلیل خود «فرایند» است و نه ارزیابی میزان «اصالت» که مفهومی بیشتر اسطوره ای است تا استناد به واقعیت هایی بیرونی که اصولا وجود خارجی ندارند.
بنابراین می توان نتیجه گرفت که همان گونه که سخن گفتن از «صادراتی» بودن فرهنگ امری بی معنا است و یا اراده گرایی هایی که برای این کار انجام می شود( که باید بین آنها و سیاست های یک فرهنگ برای گسترش خود که امری ضروری و حیاتی محسوب می شود، تفاوت گذاشت)، زیر سئوال بردن یک پدیده فرهنگی چه مادی و چه غیر مادی نیز به دلیل آنکه تصور کنیم با پدیده ای «وارداتی» سروکار داریم همان اندازه بی معنا است که از استفاده از وسایل فناورانه ای که امروز به خانه همه ما راه یافته اند : از برق و گاز، سیستم توزیع آب گرفته تاهمه وسایل مربوط به آنها که آنها نیز کالاهایی فرهنگی و «وارداتی» بوده اند. این نکته نهایی را نیز بیافزائیم که متاسفانه در اینجا نیز همچون بسیاری موارد دیگر زبان قراردادی و تقلیل گرای اقتصادی – سیاسی بر زبان پر بار و پیچیده اجتماعی، به ظاهر و در لایه های سطحی، پیشی گرفته و مانع از اندیشیدن عمیق و دست یابی به سازوکارهای دقیق روابط و فرایندها در جوامع انسانی می شود و دائما راه حل های کاملا بی معنا و نادرست را به مثابه تنها راه حل های ممکن پیش می نهد.
ستون هفتگی نگارنده در روزنامه شرق (شنبه ها)
