«آرمانشهر: رویای جهان بهتر»/ ناصر فکوهی، علی اکبری، کتابکده کسری، ۱۴۰۳
آرمانشهر
اتوپیا عمدتاً مفهومی قرن نوزدهمی است که در قرن بیستم و تا به امروز ادامه پیدا می‌کند اما ریشه‌هایش را از قرن شانزدهم میلادی می‌گیرد. البته باید توجه داشت که این مفهوم همواره در سیستم‌های انسانی و فرهنگی وجود داشته است و وقتی تامس مور[۱] این مفهوم را تحت عنوان اتوپیا[۲] ابداع می‌کند، در حقیقت به‌نوعی برای مفهومی که از ابتدای انسانیت وجود داشته است، اقدام به مفهوم‌سازی جدید می‌کند. مور واژه اتوپیا را از ریشه یونانی کلمه توپوس topos (τόπος) به معنای جا و مکان و با دو پیشوند مختلف مطرح می‌کند و آن را به دو صورت می‌توان تلفظ کرد؛ یکی اتوپیا که با پیشوند اُ می‌آید که در یونانی پیشوند نفی است و بنابراین می‌تواند به معنای مکانی که وجود ندارد به فارسی برگردانده شود. این امر منشأ معادل ناکجاآباد برای اتوپیا در فارسی بوده است که پیشوند نفی را در خود دارد و ناظر به جایی است که وجود ندارد؛ اما آن را می‌توان به‌صورت یوتوپیا نیز تلفظ کرد. یو در زبان یونانی پیشوندی به معنای خوب، خوش و امر آرمانی و زیبا است که در ابتدای واژه‌های زیادی در زبان یونانی قرار می‌گیرد؛ بنابراین یوتوپیا به معنای جای خوب و آرمانی است که به فارسی شهر آرمانی یا آرمانشهر ترجمه شده است. چند قرن بعد، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم واژه دیستوپیا ابداع می‌شود که آن‌هم از ترکیب پیشوند دیس در یونانی به معنای بد و ناخوشایند و توپوس به معنای مکان، ساخته شده که به معنای جای بد و ناخوشایند است و در فارسی معادل ویرانشهر برای آن ابداع شده است که در مقابل آرمانشهر قرار می‌گیرد اما در مقابل ناکجاآباد یا نامکان، معادل فارسی برگزیده نشده است. در مورد علت اینکه اتوپیا در مقابل خود مفهوم دیستوپیا را می‌سازد باید به این واقعیت تاریخی اشاره کنیم که پروژه‌های اتوپیایی عمدتاً به واقعیت‌های دیستوپیایی منجر می‌شوند. مهم‌ترین نمونه در این مورد که همه آن را می‌شناسند مانیفست حزب کمونیست است که توسط مارکس[۳] و انگلس[۴] ارائه شد که در آن ایجاد جامعه‌ای ایدئال، آرمانی، جامعه‌ای برابر که همه درون آن بهترین زندگی را داشته باشند، مطرح شده بود؛ اما از درون این نظریه، سیستم توتالیتر اتحاد جماهیر شوروی زاده می‌شود و از همین‌جا این ایده شکل می‌گیرد که اتوپیا درواقع چقدر می‌تواند خواست خود را محقق کند و چقدر ممکن است به یک سیستم هیولایی که همان دیستوپیا است، منجر شود. در فصل چهارم به‌تفصیل به بیان‌نامه حزب کمونیست و در جلد دوم این کتاب که به اندیشه‌های دیستوپیایی می‌پردازد، به انقلاب روسیه و رژیمی که از آن به وجود می‌آید، پرداخته خواهد شد.
مدل‌های هیولایی که از دل اندیشه‌های اتوپیایی شکل گرفت، مفهوم دیستوپیا را بیش‌ازپیش تقویت کرد. علت دیگر آنکه مفهوم دیستوپیا بسیار رایج می‌گردد این واقعیت است که هرچند اتوپیا نوعی رفرنس فضایی-شهری است اما در سیستم‌های اسطوره‌ای با رفرنسی مواجه هستیم که لزوماً با مفهوم شهر یا فضا ارتباط ندارد و بیشتر به بدن و روح مربوط است و اتوپیایی را تعریف می‌کند که بر تزکیه روح تکیه دارد؛ بنابراین اتوپیا می‌تواند در یک موقعیت انسانی تعریف شود. بر این اساس چندین اسطوره یا داستان ساخته شده است که معروف‌ترین آن داستان مورد غیرعادی دکتر جکیل و مستر هاید[۵] است که به قالب فیلم هم درآمده است. داستان در مورد پزشکی است که تصمیم می‌گیرد از طریق معجونی که می‌سازد تمام بد‌ی‌های موجود در وجود انسان را از بین ببرد و از انسان نوعی موجود آرمانی بسازد و برای اینکه ثابت کند چنین امری امکان‌پذیر است خودش معجون را می‌خورد و به‌جای آنکه تمام بدی‌ها در وجودش از بین برود، تمام خوبی‌ها از بین می‌رود و به آقای هاید تبدیل می‌شود. دکتر جکیل شب‌ها به آقای هاید تبدیل می‌شود و وارد شهر شده و اقسام فساد و جنایت را مرتکب می‌شود و وقتی صبح می‌شود، دوباره به دکتر جکیل تبدیل می‌شود. بر اساس این داستان فیلم‌های متعددی حتی در ژانر کمدی ساخته شده است؛ بنابراین این بحث مطرح می‌شود که تلاش برای رسیدن به یک موقعیت آرمانی در خوبی‌ها درنهایت به یک موقعیت در بدی‌ها نائل می‌شود.
[۱] . Sir Thomas More (۱۵۳۵- ۱۴۷۸) سیاست‌مدار، حقوق‌دان و بازرگان ثروتمند انگلیسی که در راستای اصلاح کلیسای کاتولیک، جامعه فئودالی و بسته اروپای قرون‌وسطی گام برمی‌داشت.
[۲] . Utopia
[۳] . Karl Marx (1818-1883)
[۴] . Friedrich Engels (1820-1895)
[۵] . Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde
