پارهای از یک کتاب (۱۳۹): پارههای انسانشناسی
ناصر فکوهی، مجموعه مقالههای کوتاه، نقدها، و گفتوگوهای انسانشناختی،تهران، نشر نی، 1386، وزیری، 728 صفحه
فاتحان اسپانیایى در ۱۴۹۲ هنگام ورود به سرزمینى که بعدها امریکا نام گرفت، با اقوامى مواجه شدند که داراى تمدنهاى قدیمى و غنى بودند. اسپانیایىها براى آنکه بتوانند بر این سرزمین و اقوام آن حکومت کنند، به غارت، نسلکشى، انتقال ثروت، و تخریب دست زدند. اما هیچیک از این اقدامات نتوانست مانع تأثیر عمیق تمدنهاى این قاره بر تمدنهاى اروپایى و بر تمدن جهانى شود. مهمترین این تمدنها که در حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد در حوزه مکزیک و پروى امروزى پدید آمدند، اولمک و مایا، امروزه تمدنهاى پیشکلمبى نامیده مىشوند.
کتابهاى زیر نمونهاى از تلاشهایى هستند که در ایران براى معرفى و شناخت تمدنهاى پیشکلمبى صورت گرفتهاند.
– فرهنگ و تمدن امریکاى میانه پیش از کلمب. این کتاب به تشریح آثار هنرى (مجسمهسازى و معمارى) این تمدنها مىپردازد و نیم نگاهى به اساطیر و سازمان اجتماعى، اقتصادى، و سیاسى تمدنهاى پیشکلمبى دارد.
– اقوام سرزمین آند – از فرهنگهاى آغازین تا اینکا. این کتاب تبلور اسطورهشناسى امریکاى پیشکلمبى را در آثار تجسمى دوره پیش از کلمب نشان مىدهد. رویکرد مؤلفان کتاب عمدتاً باستانشناختى و هنرى است.
– اقوام و سرزمین مکزیک از فرهنگهاى آغازین تا آزتکها. این کتاب تمدن و هنر امریکاى میانه، بهویژه مکزیک را از دیدگاه باستانشناسى بررسى مىکند و تاریخ پیشکلمبى را به سه دوره پیش کلاسیک، کلاسیک و بعد از کلاسیک تقسیم مىکند.
– جامعه اینکا – از نخستین دولتهاى سوسیالیستى جهان. این کتاب نگاهى کلى و گذرا به تمدن اینکا دارد و ریشههاى تمدن اینکایى، سازمان اقتصادى، نظام سوسیالیستى، مقایسه سوسیالیزم اینکایى با اشکال باستانى و جدید سوسیالیسم در اروپا، منابع تاریخ اینکا، و مسئله امروزى سرخپوستها را بررسى مىکند.
– هنر و تاریخ. «پاز» در این کتاب تلاش کرده است با نثرى شاعرانه چگونگى ترکیب شگفتآور نبوغ اسپانیایى و ریشههاى پیشکلمبى را در زمینه هنر، به ویژه در نقاشى، نشان دهد. این کتاب همچنین ترکیب و پیوند مفاهیم هنرى پیشکلمبى را با دو حوزه تمدنى فرهنگى دیگر؛ یعنى بودیسم در شرق و سوررئالیسم در غرب، بررسى مىکند.
– هنر و جامعه. در این کتاب دید گسترده «باستید» درباره هنرهاى بومى، به ویژه هنر امریکاى لاتین و افریقا، خواننده را با پیوندهایى عمیق آشنا مىکند که به علت ذهنیت و احساسهاى مشترک میان اشکال گوناگون هنر و هنرهاى اقوام گوناگون وجود دارد.
در این مقاله با نگاهى به این کتابها شرحى بر تمدن پیشکلمبى خواهیم داشت.
سال ۱۴۹۲، سال ورود فاتحان اسپانیایى به سرزمینى که بعدها «امریکا» نام گرفت، به حرکتى در تاریخ بشر دامن زد که سرنوشت انسان را براى همیشه دگرگون کرد. گستره تغییراتى که پس از «کشف» امریکا در تمدن اروپایى و از خلال آن در سراسر جهان پدید آمدند به اندازهاى بود که امروز بسیارى از اندیشمندان این سال را پایان قرونوسطا و آغاز عصر جدیدى مىدانند.
فاتحان اسپانیایى در این «دنیاى نو» جهانى شگفتانگیز یافتند که به بهشتى گمشده شباهت داشت. کریستف کلمب در نامههایى که در همین زمان مىنوشت از فراوانى گیاهان و جانوران و منابع غذایى و حاصلخیزى زمین و … اظهار شگفتى مىکرد. اما این طبیعت زیبا و غنى، خالى از جمعیت نبود. اسپانیایىها در این سرزمین با گروهها و قومهایى بىشمار روبهرو شدند که گاه صاحب تمدنهایى چند هزار ساله بودند.
قاره امریکا بنابر مطالعات باستانشناختى، دستکم از حدود بیست هزار سال پیش، داراى ساکنان شکارچى و گردآورنده در امریکاى میانه بود. این گروههاى انسانى از هزاره هفتم پیش از میلاد به تدریج روى به کشاورزى آوردند و در حدود ۳۵۰۰ سال پیش با افزایش تولید کشاورزى توانستند نخستین روستاهاى دائمى را تشکیل دهند. سفال در حدود سه هزار سال پیش ظاهر شد و نخستین اشکال سیاسى و اقتصادى و دو قشر جنگجو و روحانى نیز همراه با نخستین اشکال شهرى در این قاره ظاهر شدند.
تاریخ پدید آمدن دو حوزه قدرتمند اشاعه تمدنى در مکزیک و در پرو، به حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مىرسید. اولمکها، قدیمىترین ساکنان مکزیک امروزى، در مراکزى چون لاونتا، سن لورنتزو، و تنوشتتلان در حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد سازمان یافتند و توانستند عناصر اصلى یک تمدن غنى را پدید آورند: آثار هنرى، اشیاء مقدس، و بناهاى مناسکى از این جملهاند. سرهاى سنگى غولآسایى که از تمدن اولمک باقى ماندهاند، امروز هنوز شگفتى انسان را برمىانگیزند. این پیکرهها که بین ۱۵ تا ۳۰ تن وزن و گاه تا چند متر ارتفاع دارند، از زیباترین و مرموزترین آثار هنرى امریکاى پیشکلمبى به شمار مىآیند.
تمدن مایاها، از دیگر تمدنهاى باستانى امریکا بود که ریشههاى بسیار باستانى داشت، اما اوج شکوفایىاش بین قرنهاى هفتم تا دهم میلادى بود. مایاها توانسته بودند به دستاوردهایى ارزشمند در علوم ریاضى و نجوم دست یابند و یک خط هیروگلیفى و یک تقویم به وجود آورند. پهنه جغرافیایى حاکمیت مایاها میان امریکاى جنوبى و مرکزى در بخشهایى از کشورهاى کنونى گواتمالا، هندوراس، و جنوب مکزیک قرار مىگرفت. این تمدن که از قرن دهم رو به ضعف گذاشت، در اواخر قرن پانزدهم، هنوز داراى شهرهاى متعددى بود که فاتحان اسپانیایى آنها را تسخیر و نابود کردند. با وجود این، مایاها توانستند مقاومت زیادى در برابر مهاجمان اسپانیایى از خود نشان دهند و آخرین شهر آنها در قرن هفدهم به دست اسپانیایىها افتاد.
همزمان با ورود فاتحان اسپانیایى، در امریکاى جنوبى و در منطقهاى در کناره غربى قاره؛ یعنى، جایى که امروز بخشهایى از کشورهاى کلمبیا، اکوادور، پرو، بولیوى، آرژانتین، و شیلى قرار دارند، یک امپراتورى قدرتمند دیگر نیز به نام اینکا – نامى که اسپانیایىها بر آن مىگذاشتند – مشاهده مىشد. این امپراتورى که در اوج شکوفایى خود جمعیتى در حدود ۸ میلیون نفر را در برمىگرفت، بر پهنهاى در حدود ۳۵۰۰ کیلومتر مربع حاکمیت داشت. امپراتورى اینکا داراى ارزش تاریخى خاصى است زیرا نخستین نمونه از یک حکومت «سوسیالیستى» به شمار مىآمد که درعینحال یک حکومت دینى نیز بود.
