با تأکید بر مورد آمریکای لاتین
چند ملاحظه دربارۀ دموکراسی
تجربۀ قرن بیستم گویای چندین امر است:
۱- برقراری دموکراسی به صورت پایدار نیاز به جمع شدن گروهی از شرایط اجتماعی، فرهنگی، فناوری و اقتصادی دارد و حتی در این صورت ایجاد دموکراسی تنها به صورت فرایندی قابل حصول است و نه به صورت یک واقعه.
۲- دموکراسی در همه جا حتی در کشورهای توسعه یافته، اما به خصوص در کشورهای در حال توسعه موقعیتی همواره شکننده باقی مانده و خطر پسرفت (رگرسیون) همواره آن را تهدید می‌کند،
۳- در میان آنچه می‌تواند دموکراسی‌ها را دچار رگرسیون کند، از دیدگاه فرهنگی مهم‌ترین عامل نوعی واکنش در قالب حرکات «مقاومت» (Appadurai, 1990,1996) در برابر تلاش یکسان سازنده فرایند جهانی شدن است که شکل منفی و مخرب داشته و به صورت خطر نوزایی‌های جماعتی، قومی، دینی و پی آمدهای آن‌ها در قالب‌های خشونت آمیز یا حرکات توده‌ای بروز می‌کند.
۴- این مقاومت‌ها می‌توانند در صورت برنامه‌ریزی صحیح به سوی اشکال مسالمت‌آمیز رفته و زمینه را برای گذار از دموکراسی‌های متمرکز مبتنی بر نمایندگی به دموکراسی‌های غیر‌متمرکز مبتنی بر مشارکت گسترده مردم فراهم کنند.
۵- مشکل اساسی زمانی بروز می‌کند که اصل تکثر فرهنگی-هویتی-نقشی که در جهان کنونی به صورت یک الزام درآمده پذیرفته نشود و برعکس تمایلی قدرتمند به بازسازی و بازگشت به «اصالت» و «ناب بودگی» های ملی، قومی، دینی و غیره پدید آید (Kuper, 1999; Amselle, 1999, 2003,).
۶- این تمایل می‌تواند صرفاً از منابع «اسطوره‌ای» تغذیه شود و در گسستی کامل با واقعیت قرار داشته باشد اما این امر چیزی از قدرت تأثیرگذاری آن بر واقعیات اجتماعی به خصوص در حوزۀ تخریب و نفرت‌های نژادی، قومی و غیره نمی‌کاهد.
۷- پوپولیسم می‌تواند یکی از موانع بر سر راه این فرایند دموکراتیک‌سازی جهان باشد. پوپولیسم را می‌توان در دو شکل کلاسیک و جدید مشاهده کرد
پوپولیسم کلاسیک
پوپولیسم از دیدگاه انسان‌شناسی سیاسی نوعی مناسک‌گرایی است که عمدتاً در گروهی از شکل‌ها متمرکز می‌شود: یک زبان خاص، گروهی از حرکات و اداها، گروهی از ظواهر و نمادها، و در نهایت نوعی شکل‌گرایی که جایگزین محتوای سیاسی می‌شود. در این معنی پوپولیسم را می‌توان در اشکال راست یا چپ مشاهده کرد و مثال‌های متعددی در این مورد می‌توان آورد: از بولانژیسم (Irvine, op.cit.) و پوژادیسم (Ibid.) گرفته تا نارودنیک‌ها (Billington, op.cit.)، خمرهای سرخ (Etcheson, 2005) و پرونیسم (Brennan, op.cit.) در آمریکای لاتین.
اشتراک این گرایش‌ها علاوه بر استفادۀ خاص آن‌ها از زبان در محتوایی است که اغلب ضد نخبه‌گرا (با تعاریف متعدد از نخبه: ثروتمندان، روشنفکران، اعضای پارلمان، طبقه سیاستمداران، …) و مردم‌گرا (با تعاریف متعدد از مردم: از فقرا گرفته تا طبقۀ متوسط، از یک قوم خاص گرفته تا گروه‌های مبهمی همچون یک نژاد: سیاه‌پوستان یا سرخپوستان).
مشخصۀ دیگر پوپولیسم تقلیل زبان پیچیدۀ سیاسی به زبانی ساده و تقلیل نسبی‌گرایی و بدبینی سیاسی به قطعی‌گرایی و خوش‌بینی مفرط سیاسی است.
پوپولیسم جدید
در تعریف پوپولیسم جدید نوعی تناقض وجود دارد زیرا از یک طرف این نامی است که نومحافظه‌کاران عمدتاً برای تحقیر و تخریب حرکات و جنبش‌های مردمی در بسیاری از نقاط جهان و از جمله در آمریکای لاتین به کار می‌برند، اما از سوی دیگر وجود شکل‌گرایی‌هایی در این حرکات و به خصوص در رهبران آن‌ها مقایسه با پوپولیسم کلاسیک را اجتناب‌ناپذیر می‌کند.
در آمریکای لاتین، نومحافظه‌کاران حرکت گستردۀ این قاره را در طول ده سال اخیر به سوی چپ (چاوز- ونزوئلا ۲۰۰۲، مورالس- بولیوی ۲۰۰۶، باچلت- شیلی ۲۰۰۶، هومالا- پرو ۲۰۰۶، لولا- برزیل ۲۰۰۳، کیرشنر- آرژانتین ۲۰۰۳، ابرادور- مکزیک ۲۰۰۰، اورته‌گا- نیکاراگوئه ۲۰۰۷) را تا حد زیادی در چارچوب نوعی پوپولیسم جدید طبقه‌بندی کرده‌اند.
در عین حال رهبران این جنبش‌ها به دلیل ساختار خاص این قاره، بالا بودن نرخ بی‌سوادی، فاصلۀ بزرگ طبقاتی، تحقیر و حاشیه‌ای شدن سرخپوستان، گرایش به نوعی قهرمان‌پروری و مناسکی بودن حوزۀ سیاسی در این قاره، گرایشی می‌توان گفت طبیعی به استفاده از روش‌های پوپولیستی در قالب‌های مناسک و شکل‌گرایی دارند، هرچند در عمل بسیار کمتر از آنچه در گفتمان خود بیان می‌کنند پوپولیست هستند. (Livesley, 1999) با این وصف استفاده از روش‌ها و گفتمان پوپولیستی در نزد سیاستمدارن آمریکای لاتین راست نیز بسیار رایج است (نظیر آلبرتو فوجی موری ۱۹۹۰، پرو، و منم، آرژانتین ۱۹۸۹) اما نومحافظه‌کاران هرگز دربارۀ آن‌ها از واژۀ پوپولیسم جدید استفاده نکردند.
بنابراین شاید بهتر باشد به جای استفاده از واژه «پوپولیسم نو» دربارۀ این حرکت گسترده در آمریکای لاتین از یک نوزایی نام ببریم که در دو حوزه قابل تعریف است.
نوزایی چپ
این نوزایی را می‌توان به نوعی بازگشت و تعمیم اندیشۀ قاره‌گرایی کاستریستی گواریستی که در ابتدای دهۀ ۱۹۶۰ آغاز شد و حرکتی استقلال‌طلبانه در برابر هژمونیسم آمریکایی بود نسبت داد که نتیجۀ تداوم سیاست آمریکایی بر اساس در نظر گرفتن این قاره به مثابۀ «حیاط خلوت» و «عرصۀ خصوصی» خود است (Ibid).
نشانه‌های این نوزایی را می‌توان در گسترش محبوبیت مردمی چهره‌های اسطوره‌ای کاسترو و چه گوارا در آمریکای لاتین دید که در مجموعه‌ای از تصویر‌گرایی و تعمیم نمادها و نشانه‌های آن‌ها تا استراتژی‌های سیاسی نزدیکی و هم‌نشینی با رهبر پیر کوبا که از چاوز تا لولا و از مورالس تا اورته‌گا شاهدش بوده‌ایم، باز یافت: چپ آمریکای لاتین در واقع به همان چیزی باز می‌گردد که در آغاز (پیش از دخالت نظامی آمریکا در کوبا و حرکت این کشور به سوی مارکسیسم) بود؛ نوعی سوسیال دموکراسی متمایل به بازار اما هدفمند برای کاهش شکاف طبقاتی.
نوزایی قومی
این نوزایی را باید نتیجۀ سیاست پانصد سالۀ تحقیر سرخپوستان آمریکا دانست، نفی یکی از بزرگ‌ترین نسل‌کشی‌های تاریخ و جنایات گسترده و غارت این قاره در طول دو قرن که با موافقت و چراغ سبز کلیسای کاتولیک (, ۲۰۰۲ Churchhill) آلکساندر ششم (۱۴۳۱ -۱۵۰۳) آغاز شد و تا هنگامی‌که پاپ پل سوم (۱۴۶۸-۱۵۴۹) در سال ۱۵۳۴ دستور توقف آن را نداد، رسماً ادامه داشت. اما پس از آن نیز تا امروز ادامه یافت (آخرین مثال‌ها، جوخه‌های مرگ در بسیاری از کشورهای آمریکای لاتین که کودکان سرخپوست را تحت عنوان مبارزه با بزهکاری می‌کشند و برنامۀ سیاست آلبرتو فوجی موری در پرو در عقیم کردن اجباری بیش از ۳۰۰۰۰۰ مرد سرخپوست در نیمۀ دهۀ ۱۹۹۰ که در ابتدا تحت عنوان برنامۀ تنظیم خانواده مورد حمایت سازمان ملل نیز بود) (Kratnycky, 1999, Amnesty International Staff)
افکار عمومی رایج در ایالات متحده هنوز نیز به تحقیر تمدن‌های آمریکای پیش از کلمب و توجیه تخریب آن‌ها ادامه می‌دهد که از این لحاظ فیلم «آخرالزمان» مل گیبسون مثال روشنی است که تز اولیه اروپائیان مبنی بر وحشیانه بودن تمدن‌های پیش‌کلمبی و لزوم تمدن سازی در آن‌ها به وسیله اروپا را تأیید می‌کند.
با این وصف این نوزایی تا حد زیادی جنبه «اسطوره‌ای» دارد، زیرا تکثر قومی در آمریکای لاتین و کرئولی‌شدن در آن واقعیتی انکارناپذیر است و هویت خالص در این قاره به دلیل اختلاطی که بین فرهنگ ایبریای، فرهنگ سیاه و فرهنگ‌های سرخپوست متفاوت به وجود آمده حتی از سایر نقاط دیگر جهان نیز مشکل‌تر است. بنابراین این نوزایی می‌تواند در صورت عدم سوگیری مثبت و مناسب خطرناک باشد و یا باعث پدید آمدن امیدهایی واهی شود که به دنبال خود به نومیدی و توهم زدایی و آماده شدن بستر برای خروج از دموکراسی گردد.
نتیجه‌گیری
آنچه می‌توان به عنوان جمع‌بندی تا این بخش از بحث عنوان کرد آن است که در این مورد نیز همچون موارد دیگری که ما با اصطلاحات و واژگان سیاسی سروکار داریم، بهترین و موثرترین کار آن است که ابتدا به سراغ ریشه‌شناسی و معانی‌شان در زمینه‌های تاریخی ظهور آن‌ها برویم و سپس به این نکته توجه داشته باشیم که به دلیل روند جهانی شدن و نقاط عطفی در آن‌که مهم‌ترین‌شان یازده سپتامبر بود، جهان امروز دیگر قابل مقایسه با جهان دیروز نیست و تمام مفاهیم و پنداره‌ها و رویکردها را باید در آن در قالب‌های جدید باز تفسیر کرد. ساده‌ترین نوع تحلیل‌ها و راه‌حل‌های ارائه شده، معمولاً نادرست‌ترین و بی‌فایده‌ترین نیز هستند. موقعیت پیچیدگی بسیار بالای کنونی در شرایط سیاسی–اقتصادی و اجتماعی، نیازمند رویکرد و اندیشه‌ای پیچیده نیز هست. متاسفانه تجربۀ تاریخی گویای آن است که رادیکالیسم‌ها معمولاً نتیجۀ مناسبی نداده‌اند و چنان چه پوپولیسم‌های جدید نیز بخواهند به شیوه‌ای رادیکال عمل کنند. چاره‌ای جز آن نخواهند داشت که به سوی تخریب سیستم‌های دموکراتیک بروند.
در برابر شرایطی که امروز در جهان وجود دارد می‌توان دو سناریو پیش بینی کرد: یک سناریوی بدبینانه یعنی تداوم یافتن سیاست‌های یک جانبه‌گرایانه و امپراتورگرایانه ایالات متحده که به ناچار کار را در جهان به نظامی شدن کامل و خطرناک آن، افزایش جنگ‌های منطقه‌ای و تنش‌های بین قومی و محلی و حتی شاید به جنگ‌های جهانی کشانده و بدون شک یک پسرفت دموکراتیک را چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه و در نهایت یک ورشکستگی بزرگ اقتصادی و خطرناک را به همراه خواهد آورد. اما سناریوی مثبتی نیز در راه است و آن اینکه از طریق نوزایی‌های محلی – جماعتی و روی آوردن به وجدانی جدید در حوزۀ انسانی و همچنین با غلبۀ رویکردهای فرهنگی نسبت به رویکردهای سیاسی، به سوی تغییر روند جهان شدن و انسان محور کردن آن پیش برویم. در این صورت بی‌شک نیاز به یک یالتای جدید سیاسی و عادلانه و توزیع قدرت بر اساس قدرت‌های بزرگ جهانی و قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای خواهیم بود و آغاز این حرکت باید با خروج از اشغال نظامی جهان و غیر نظامی شدن آن انجام بگیرد. گفتمان پوپولیستی امروز به مثابۀ یکی از اشکال مقاومت در برابر یورش گستردۀ جهانی‌شدن به تمام ارزش‌های انسانی، از احترام به همنوعان گرفته تا ارزش‌های اخلاقی و دینی و حتی محیط زیست، قابل درک است و نه به عنوان انحرافی در حوزۀ سیاسی که بتوان آن را با تغییر این یا آن سیاستمدار و یا حتی روش حکومتی تغییر داد.
آمریکای لاتین یکی از حوزه‌هایی است که می‌توان در آن یک قدرت منطقه‌ای را به گرد یکی از کشورها (برای مثال برزیل) و یا مجموعه‌ای از کشورها در یک اتحادیۀ قاره‌ای نظیر اتحادیۀ اروپا تعریف و کاربردی کرد و از خطر یک جانبه‌گرایی امپراتورگرایانه آمریکا جلوگیری کرد.
پوپولیسم خطری نسبی در این قاره به حساب می‌آید زیرا برخی از شاخصه‌های توسعه نظیر بی‌سوادی، نبود فرهنگ سیاسی، قهرمان‌پروری و اسطوره‌های سیاسی–قومی در آن به شدت رایج هستند و این در کنار اقتصاد غیررسمی گسترده و فساد سیاسی–اقتصادی می‌تواند زمینه‌ها را برای خروج از دموکراسی و شکننده کردن آن به وجود بیاورد.
برای جلوگیری از این امر، نیاز به توسعۀ واقعی قاره وجود دارد و کنار رفتن سیاست‌های هژمونیک آمریکا نقطه‌ای اساسی از این لحاظ است.
از سوی دیگر خروج از تفکر اصالت و خالص‌جویی قومی و فرهنگی نیز ضمانتی است برای تداوم یافتن و تثبیت دموکراسی در این قاره. نمونۀ آمریکای لاتین می‌تواند برای سایر کشورها از جمله برای خاورمیانه از برخی نظرها جالب توجه باشد و نشان دهد که پوپولیسم در مجموع یک خطر است و تکیۀ بیش از اندازه بر جنبش‌ها ولو جنبش‌های مدنی و اجتماعی به مثابۀ ابزارهای مدیریت سیاسی کاری است که می‌توان خطرناک باشد. با این وصف جنبش‌ها باید بتوانند امکان گذار به دموکراسی‌های مشارکتی را در عین تقویت ساختار دولت‌های ملی فراهم آورند. در چشم‌انداز کنونی کشورهای در حال توسعه، وجود دولت‌های ملی قدرتمند و نه دیکتاتورمنش که بتوانند نهادهای قانونی را تقویت کنند، مهم‌ترین الزام به حساب می‌آید. بدون دولت‌های مقتدر و قانونی امید بستن به رشد دموکراسی در این کشورها کاملاً واهی است.
منابع:
- Amnesty International Staff, 2001, Amnesty International Report 2001.
- Amselle, J.L., 1999, “Ethnie”, in, Encyclopédie Universalis, Cd- Rom.
- Amselle, J.L., 2003, Affirmative exclusion, Cultural Pluralism and the Role of Custom in France, Ithaco and London, Cornell University Press.
- Andreopoulos, G.J., (ed.0, 1997, Genocide: Conceptual and Historical Dimensions, Philadelphia, University of Pennsylvania Press.
- Appadurai, A., 1990, “Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy”, in Theory, Culture and Society, 7:295-310.
- Appadurai, A., 1996, Modernity at Large, Cultural Dimensions of Globalization, London & Minneapolis, University of Minnesota.
- Arendt, H., 1951, The Origins of Totalitarianism, 3 vols., Harcourt Press.
- Bankier, D. (ed.), 2000, Probing the Depths of German Antisemitism:German Society and the Persecution of the Jews, London, Berghan Books.
- Barnett, M.N., 2002, Eyewitness to a Genocide: The United Nations and Rwanda, Ithaca and London, Cornell university Press.
- Beckford, J.A., (ed.), 1991, New Religious Movements and Rapid Social Change, Unesco Sage Publication.
- Billington, J.H., 1967, Mikhailovsky and Russian populism, Oxford, Clarendon Press.
- Boggs, C., 2000, The end of Politics, New York, Guilford Press.
- Brennan, J.P., 1998, Peronism and Argentina, Washington, Delaware, Scholarly Resources.
- Churchill, W., 2002, Struggle for the land, Native North American resistance to genocide, ecocide and Colonization, San Francisco, Lights.
- Colclough, C., Manor, J., (eds.), 1993, S states or Markets? Neo Liberalism and the Development Policy Debate, Oxford, Clarendon Press.
- Di Tella, T., 2005, History of Political Parties in Tweentieth Century Latin America, new Brunscwick, London, Transaction Publishers.
- Duncan, P.J., 2000, Russian Messianism:Third Rome, Holy Revolution, Communiste and After, London, New York, Routledge.
- Duquette, M., et al., 2005, Collective action and radicalism in Brazil: Women, Urban Housing and rural Movements, torento, Buffalo, London, University of Toronto Press.
- Etcheson, C., 2005, After the Killing Fields: Lessons from Cambodia genocide, Westport, London, Praeger.
- Fieschi, C., 2004, Fascism, populism and the French Fifth Republic, Manchester and New York, Manchester University Press.
- Fouskas, V.K., Gorkay, B., 2005, New York, London, Praeger Greenwood.
- Fritzsche, K.P., 1990, Rehersals for fascism:populism and Political Mobilization in Weimar Germany, Oxford, Oxford University Pressarderson, S.E., 1992, The Politics of the trade in Latin American Development, Stanford University Press.
- Fromm, E., 1942, The Fear of Freedom, London, Routledge and Kegan press.
- Gott, R., 2005, Hugo Chavez and the Bolivian Revolution, London, New York, Verso.
- Harvey, D., 2005, The New Imperialism, Oxford University Press.
- Henson, M.H., 2005, The tradition of the Ancient Greek Democracy and its Imprtance for the Modern Democracy, Kgl. Danske Videnskabernes selskab.
- Hoffmann, D. (ed.), 2003, Stalinism, London, Blackwell.
- Irvine, W.D., 1989, The Boulanger Affair Reconsidered, New York, Oxford, Oxford University Press.
- James, D., 1988, Resistance and Integration, Peronism and the Argentina, Working Class, 1946-1976, Cambridge University press.
- Karatnycky, A., (ed.), Freedom House Survey Team, 1999, Freeedom in the World.
- Kuper, A., 1999, Culture, The Anthropologist’ Account, Cambridge, Massachussetts, Harvard University Press.
- Lievesley, G., 1999, Democracy in Latin Amercia: Mobilization, Power and the Search for a new Politics, Manchester, new York, Manchester niversity press.
- Lyttelton, A., 2004, The Seizure of Power:Fascism in Italy, 1919-1939, London, New York, Routledge
- Mestrovic, S.G., (ed.), 1996, Genocide after Emotion, London, New York, Routledge.
- Muhlberger, D., 2003, The social Bases of Nazism, 1919-1933, Cambridge, New York, Cambridge University Press.
- Panizza, F., (ed.), 2005, Populism and the Mirror of Democracy, London, New york, Verso.
- Reich, w., 1970, The Mass Psychology of Fascism, Farrar.
- Riviere, C., 1988, Les Lithurgies politiques, Paris, PUF.
- Shalom Hayward, J.E., 1996, Elitism, Poujadism and European Politics, Oxford, Clarendon Press.
- Soceters, J., 2005, Ethnic conflict and terrorism: The Origins and Dynamics of Civil Wars, London, New York, Routledge.
- Synder, L.L., 2003, The New Nationalism, New Brunswick, London, Transaction Publishers.
- Tucker, K., 1996, French Revolutionary Syndicalism and the Public Sphere, Cambridge University Press.
- Wood, A., 2003, The Origns of the Russian Revolution, 1861-1917, London, New York, Routledge.
- Young, R.J., 2000, Under Siege:Portraits of civilian Life in France During World War I, London, Berghan Books.
