درگذشت یک جوان هنرمند، یک خواننده دوست داشتنی و محبوب، به ضرب یک بیماری دردناک و در شرایطی سخت، در لحظاتی خاص در چارچوب های مناسبتی و در جامعه ای که تمایل به بی تابی دارد و به هر چیزی رنگ و بویی سیاسی بدهد و اغلب بر اساس واکنش و به اشکال عاطفی عمل می کند تا پاسخ همه مشکلات و پیچیدگی های خودش را بیابد، همه گویای آن است که ما در این واقعه، و بی شک وقایع مشابهی از همین جنس با پدیده ای اجتماعی روبرو هستیم…
در جامعه جوان ایران، بسیاری از افرادی در سن و سال نسبتا بالا و با دیدگاه های بیشتر سنتی و کلاسیک به موسیقی، نام مرتضی پاشایی را نخستین بار پس از درگذشت او شنیدند. برای بسیاری از روشنفکران و نخبگان فکری جامعه ما نیز که نوع نگاه و رویکردی خاص و گاه از بالا نسبت به هنر و فرهنگ دارند و آنها را از حد و مرزهای اشرافی و خود ساخته خویش فراترنمی بینند، باز چنین بود و حتی از این بیشتر، می توان تصور کرد برای هر دو گروه، بازتاب و التهاب جامعه در این موضوع و حواشی و گستره واکنش ها نسبت به این امر، «درخور» و در «اندازه» آن نبودند. کم هم نبودند در این روزها، کسانی که گله داشتند چرا جامعه ما چنین واکنش هایی را درباره درگذشت بزرگان علمی و ادبی و هنری خود نشان نداده و نمی دهد و اغلب از کنار آنها با بی تفاوتی می گذرد؟ بگذریم از همه کسانی که به ویژه در رسانه های غیر ایرانی، به هر بهانه ای قصد سوء استفاده سیاسی از این ماجرا، همچون هر ماجرای دیگری داشته و دارند و مایلند با توسل به این مرگ، آتش مشکلات و تنش هایی را که خود با فشارهای تاریخی و معاصر بر جامعه ما به وجود آورده اند، تندتر کنند و البته طبعا در توهم و ابهام و عمیقا در اشتباهند؛ یا کسانی که دست به سوء استفاده های غیر اخلاقی از این ماجرا کردند (نمایش فیلم از مرگ او) و برای چندین چندمین بار بی اخلاقی، عدم تعهد، سودجویی و بی آبرویی خود را که مسئولیتی سنگین در زیر سئوال بردن آزادی رسانه ها نیز دارند، نشان دادند. اما به باور ما، پاسخ به این سودجویی ها و این بی اخلاقی ها نمی تواند با بی اخلاقی هایی دیگر و با فرار از تحلیل یک پدیده اجتماعی قابل تامل، در عرصه عمومی، باشد.
اما آیا باید این قضاوت را در «غیر منتظره بودن» واکنش، درست و عقلانی ارزیابی کرد و برعکس گرایش های مردمی متبلور در این واکنش ها را غیر عقلانی دانست؟ موضوع به باور ما بسیار پیچیده تر از آن است که بتوان در یک یا دو لایه سطحی و با تحلیلی فوری خلاصه اش کرد. درگذشت ِ مرتضی پاشایی و واکنش ها نسبت به آن، به نظر ما، گویای واقعیت هایی جامعه شناختی و عمیق هستند: نخست و شاید مهم تر از همه ابعاد دیگر، باید به وجود نوعی حیات درونی و نه لزوما چندان آشکار اشاره کرد که در جامعه همچون خونی زنده زیر پوستی بی رنگ، و در بی خبری بسیاری از کسانی که جامعه را منفعل فرض می کنند، جریان دارد: جامعه ای که ارزش ها، قهرمانان، رویا ها، سبک ها و شیوه های حیات خود و شادی ها و غم های خودش را دارد و لزوما تمایلی بدان ندارد که آنها را دائما نشان دهد و به بیان در بیاورد، اما اگر برای این کار فرصت و ضرورتی ببیند، ناگهان از درون به بیرون جریان می یابد، همچون خونی تازه که ناگهان پوست را شکافته و بیرون خواهید جهید. اینکه، جامعه و این جوانان اغلب چنین فرصتی را ندارند به خودی خود یک مسئله است که باید برایش جاره ای اندیشید. این مساله زمانی ضروری تر می شود که همه مسئولان بر نیاز به امید و زندگی و وجود چشم اندازهایی برای آینده تاکید دارند. اما این در حالی است که شرایط لازم برای چنین چشم اندازهایی به لحاظ فیزیکی و در پهنه عمل، در شهرها و در مکان های زندگی روزمره به ندرت یافت می شوند. بسیاری از شهرهای ما آکنده از خود نمایی نوکیسه گان و فرصت طلبان شده اند. گویی ورطه ای بزرگ میان نخبگان چه در معنای واقعی و چه در معنای تصنعی آن، از یک سو و انسان های واقعی که دوست دارند به موسیقی غم انگیز و آهنگ های عاشقانه ای گوش بدهند که هیچ شعاری سطحی را حمل نمی کنند، وجود داشته باشد؛ ورطه ای که هر روز در حال عمیق تر شدن است. اما این تمام ماجرا نیست، مرتضی پاشایی تنها نمونه ای بود میان بسیاری از هنرمندان و قهرمانان نسلی که دوست دارند محبوب خود را در گوشه و کنار سرزمین ما، با شعرها و موسیقی مردمی و بی ادعایی بیابند که تنها قصد شاد کردن و یا دمیدن نفس غم انگیز و عاشقانه و سبکی را به روح آنها را دارند؛ جوانانی که دوست دارند تنها جوانی کنند و سالم باشند و نه هیچ کار دیگری. برای آنها ، تخت بیمارستان، و لحظات حزن آلود و درد آور ِ مرگ یک «ستاره»، گویی خبر از مرگ خودشان می داد و وقتی سرانجام درد های نهایی این هنرمند به پایان رسید، پنداری تنها روی آسفالت خیابان ها و در پهنای بی پایان شهرهای این سرزمین، در کنار یکدیگر و با سردادن آوازها و شعرهایش، می توانستند آرامش بگیرند، و این در حالی که باز هم دیگران بسیاری بودند که باز هم مثل همیشه به دنبال آن بودند تا در یک جهت یا در جهتی دیگر، این مرگ را به پدیده ای برای بازی های سیاسی خود تبدیل کنند.
هم از این رو شاید بهتر باشد ، نگاه دقیق تر و عمیق تر به این پدیده داشته باشیم که خبر از تغییری اساسی در لایه های درونی جامعه ای می دهد جوان، شاد و در آرزو و تشنگی بی پایان برای زنده بودن، در کنار هم بودن و لذت بردن از طبیعت و از زیبایی های حیاتی تکرار ناشدنی. شاید بد نباشد بار دیگر موسیقی پاشایی را نه با گوش های یک منتقد سخت گیرموسیقی، بلکه با گوشهای جوانانی بشنویم که آرزوها، آینده و حسرت های زندگی خود را درون آن می جویند. بسیاری از جوانان در اشعار ساده و موسیقی دلنشین او، اصرار بر آن داشتند که زندگی را جز برای زندگی نمی خواهند، جوانانی که دوست دارند در خیابان ها آزادانه پرسه بزنند، آزادانه آواز بخوانند، لبخند بزنند، بخندند و گریه کنند و در عین حال انسان هایی آزاد و متعهد به انسانیت و اخلاق باشند. مرگ خواننده محبوب از این رو می تواند به تهدیدی برای به زیر سئوال بردن چشم اندازهای ضروری این نسل تبدیل شود که بی تردید، باید مانع از آن شد. با این نگاه می توان بسیاری از واکنش ها را درک کرد و از آن بیشتر، شکی نداشت که این واکنش ها در آینده، به صورتی آسیب زا، تکرار خواهند شد مگر آنکه فکری برای زندگی و زنده ماندن پرنشاط و شادی و عواطف این گستره بزرگ انسانی که بزرگترین ثروت ما نیز به شمار می آیند، داشته باشیم.
گفتگویی مفصل در تحلیل این موضوع با نگارنده انجام گرفته است که در روزهای آینده منتشر می شود.
