محمد رضا اصلانی
فیلمساز، شاعر، نویسنده
۱۳۲۲ رشت
محمد رضا اصلانی متولد ۱۳۲۲ در رشت و دانش آموخته دانشکده هنرهای تزئینی در نقاشی است. اصلانی در تجربه فرهنگی گستره و بزرگ خود، گوناگونی شگفت انگیزی از مهارت های فکری و هنری را گرد آورده است. او در نیمه دهه ۴۰، همزمان با آغاز به فعالیت رادیو تلویزیون ملی ایران همکاری خود را با این موسسه زیر نظر فریدون رهنما در فعالیت های گرافیک و فیلمسازی آغاز کرد و از همان ابتدا در آثار خویش هم خبر از تاثیر گزاری اسطوره ها و تاریخ ایران را نشان می داد و هم یک نوآوری کاملا پیشتر از زمانه اش. این همان دوره ای است که اصلانی بیشتر از سر تصادف از نقاشی به سوی سینما کشیده شد، در حالی که ادبیات و علاقه به آثار ادبی کهن ایرانی از نوجوانی با او بود.
گرایش او به سینما همچون ادبیات از ابتدا رنگ و بویی بروشنی از عرفان داشت. در حقیقت، آشنایی او با فلسفه و هنر غرب که بسیار زود و از همان دوران جوانی انجام گرفت و او را با فلسفه اگزیستانسیالیستی، با سینمای موج نو فرانسه و هنر نقاشی کلاسیک ومدرن اروپایی آشنا کرد، با پیشینه آشنایی او با ادبیات کلاسیک ایران ترکیب شد و تا به امروز با او باقی ماند به صورتی که اثر این فرایند را بر تقریبا تمام کارهای وی می توان دید.
در سینمای اصلانی از نخستین فیلمش جام حسنلو(۱۳۴۶) که نمونه آخری از آن را در همین اواخر بار دیگر ساخت (۱۳۹۴)، تا شطرنج باد(۱۳۵۵)، چیغ(۱۷۵) و تا واپسین فیلم هایش : «تهران ، هنر مفهومی»(۱۳۸۷) و «آتش سبز»(۱۳۸۶) یک خط منسجم فکری را در زمینه فلسه، احساس شاعرانه و استفاده از سینما به مثابه ابزاری برای بیان فلسفی – شاعرانه می توان مشاهده گر. جایگاه اصلانی در فرهنگ و هنر ایران در طول پنجاه سال کار فعال او که هرگز نه تنها قطع نشد بلکه یک پیوستار کامل را رقم زده است که گویای جایگاهی برای عاشق به فلسفه و احساس و زیباشناساسی است. این حس ها را اصلانی از یک سو به فیلم هایش منتقل می کند و از سوی دیگر، با این کار گویی به دنبال آن نیز هست که هویتی بسازد که برای خمیر مایه آن از تاریخ و شعر و اسطوره شناسی ایرانی در عمیق ترین معنای آن، بهره می گیرد؛ هویتی در خور ایرانی که به گمان او، امروز تاریخ وهویت خود را گم کرده است. اما اصلانی این کار را با همان فاصله ای از خودباختگی در برابر غرب انجام می دهد که با دوری جستن از توهمان ملی گرایانه و سطحی. از این رو حتی هنگامی که وی به ساختن مجموعه هایی برای تلویزیون نیز دست می زند همچون «سمعک عیار» (۱۳۵۳) «منطق الطیر» رد پای عرفان از یک سو و مدرنیسم روشنفکرانه و فلسفه غرب از سوی دیگر در کار او برجسته هستند. سینما و شعر اصلانی مخاطبان گسترده را هدف نمی گیرد؛ سینمای صنعتی را نفی نمی کند اما آن را کار خود نمی داند و در سینما هنری همچوننقاش یا ظرافتی در حد شعر می بیند. با وجود این، او نخبه گرا نیز نیست. به نظر می رسد برای او رسالت هنرمند در بالا بردن خواسته ها و سلایق مخاطب است و مخاطب از نظر او لزوما نباید عام و خالی از اندیشه در نظر گرفته شود. انتقادی که اصلانی دائما نسبت به تاریخ فرهنگ ما در دوران مدرن دارد، نیز در همین است که این تاریخ یا بهتر بگوییم این نا-تاریخ از ده ۱۳۴۰، به شدت تحت تاثیر حوزه سیاسی به سوی تقویت کردن سلایق پیش پا افتاده و حتی یک لومپنیسم و ابتدال هدایت شده است، بدون آنکه فرصتی به هنر ارزشمند و عمیق برای عرضه اندام بدهد.
هرچند نمیتوان سینمای اصلانی را در رده فیلم اجتماعی و واقع گرایانه قرار داد، اما دستکم در ابتدای انقلاب ۱۳۵۷، فیلم «کودک و استثمار»(۱۳۵۸-۱۳۶۰) از او یکی از بهترین نمونه های فیلم مستند گزارشی است که رویکردهای انسان گرایانه و عدالت خواهانه اصلانی در آن به خوبی مشهود است. سینمای اصلانی و کمتر از آن شعر و فلسفه او به صورت گسترده ای در ادبیاتی که وی به صورت مستقیم از خلال انتشار کتاب هایش به ویژه آخرین آنها «دگر خوانی سینمای مستند»(۱۳۹۴) منتشر کرده ، قابل دنبال کردن است. و شاید بتوان گفت که او از جمله نادرفیلمسازانی است که به حضور رسانه ای در قالب اندیشمندانه و در متون روشنفکرانه اهمیت بسیار زیادی می داده است. تجربه اصلانی به مثابه ناشر در نشر نقره در دهه ۱۳۶۰ و۱۳۷۰ که بیش از یک دهه ادامه داشت، بدون شک در این زمینه موثر بوده است.
محمد رضا اصلانی، یکی از شخصیت های مورد پژوهش در پروژه انسان شناسی تاریخ فرهنگ مدرن ایران بوده است و یک مصاحبه بسیار طولانی از او و چندین مصاحبه تصویری از وی در اختیار انسان شناسی و فرهنگ است که به تدریج منتشر خواهند شد.
تالیف اولیه: ۲۳ اسفند ۱۳۹۴
آخرین بازبینی متن: ۱۴ تیر ۱۳۹۵
