مبادله های منفی و مخرب در فرهنگ: گفتگو با ناصر فکوهی

سینا قنبرپور

«اگر توهین را نوعی خشونت روانی تلقی کنیم، طبیعی است که خشونت‌آمیزترین دولت‌ها را باید منشأ بیشترین اشاعه توهین در رفتارهای اجتماعی دانست اما اصولا همانگونه که بارها گفته‌ام اغلب جامعه‌شناسان معتقدند که دولت چیزی جز برآوردی از موقعیت خاص یک جامعه نیست و «خوب» و «بدش» به جامعه‌ای بستگی دارد که در آن وجود دارد». آنچه خواندید بخشی از تحلیل و گفته‌های دکتر ناصرفکوهی، دانشیار گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران است که به تحلیل موضوع «توهین» پرداخته است. او که اینک ۵۶سال دارد مدیر سایت و عضو هیأت موسس «موسسه انسان‌شناسی و فرهنگ» است. او می‌گوید: «توهین یکی از اشکال بروز و از نشانگان اختلالات روانی و اجتماعی است و بنابراین افزایش، تکرار و تشدید آن گویای افزایش این اختلالات است». از فکوهی تا‌کنون ۱۲کتاب تالیفی و حدود ۲۰ ترجمه در زمینه انسان شناسی و مباحث فرهنگی به چاپ رسیده است . مولف کتاب‌هایی چون «فرهنگ و زندگی روزمره» و «انسان‌شناسی شهری» در تحلیل دیدگاه‌های خود درباره خاستگاه توهین تصریح می‌کند: «در کشور ما به‌طور خاص مطالعاتی که بر گروهی از لطیفه‌های رایج انجام شده است، گویای تمرکز آنها بر دو‌حوزه قومیتی و روابط بین جنسیتی است که پس از سیاسی شدن، دمکراتیزه شدن نسبی و شکل‌گیری اندیشه‌های اجتماعی تعمیم یافته وحوزه سیاسی نیز به آنها افزوده شده است».

توهین چیست؟
بدون آنکه خواسته باشم در اینجا وارد ریشه شناسی و فارسی و لاتین این واژه بشوم و به تبار شناسی معنایی و تحول آن بپردازم، که مسائل مهمی هستند، شاید بتوانم صرفا در دیدگاه های کنونی جامعه شناختی آن را چنین تعریف کنم: توهین را باید یک کنش رفتاری(حرکتی) یا گفتاری (نوشتاری) اجتماعی، آگاهانه یا ناآگاهانه، مستقیم یا غیر مستقیم،برنامه ریزی شده یا خود انگیخته، تعریف کرد که به وسیله یک کنشگر یا گروهی از کنشگران اجتماعی (توهین گران) نسبت به فرد یا گروه یا شیئی یا نماد و نشانه و… (توهین شوندگان) که همزمان باخود آنها هستند و یا به گذشته و آینده تعلق دارند، انجام بگیرد و عموما ناشی از بیگانه ترسی (xenophobia)، نژاد گرایی (racism)، خود محور بینی (ethnocentrism) است و نتیجه آن تقلیل و ضربه زدن مستقیم یا غیر مستقیم ذهنی یا رفتاری به توهین شوندگان بوده و اغلب به مثابه خشونتی واقعی یا نمادین درک شده و با واکنش های توهین شوندگان، طرفداران آنها و یا سایرکنشگران اجتماعی پاسخ می گیرد و به چرخه های باطلی از توهین ها ی دیگر و یا کنش های بازهم خشونت آمیز تر در کوتاه، میان و دراز مدت منجر می شود. این تعریف را می توان چه در ابعاد جامعه شاختی و انسان شناختی کنونی جوامع انسانی و چه در وقایع تاریخی کوچک و بزرگ مشاهده کرد و برای آن مصداق آورد. و اهمیت بحث از نطر فرهنگی به ویژه در آن است که توهین می تواند به مثابه امری کوچک و بی اهمیت آغاز شود اما به یک فاجعه بزرگ تاریخی در سطح کل بشریت منجر شود و در این پیوستار طبعا هر شکل و ابعاد دیگری را در بر می گیرد.

آیا بین توهین و ویژگی های فرهنگی ملت ها رابطه ای وجود دارد؟

توهین عمدتا در سطوح «هویت» ی انجام می گیرد، بدین معنا که «دیگر»ی را در «هویت» او به زیر سئوال می برد. هویت نیز مجموعه ای از ویژگی های به خصوص فرهنگی است که یک گروه یا فرد را از گروه یا فرد دیگری جدا می کند. در این حالت می توان کاملا از این پنداره دفاع کرد که توهین ها می توانند رابطه ای منطقی با هویت ها داشته باشند. برای مثال هر مردم و قوم و جماعتی ، از بیرون از خودش به وسیله کلیشه هایی هویت می یابد (هویت بیرونی) که همین کلیشه های تقلیل دهنده، عموما برای توهین به آن گروه نیز به کار می روند. افزون بر این هر گروه و هر فردی در هر مقطع زمانی و مکانی بر مسائل و حوزه های خاصی حساسیت بیشتری دارد که منابع توهین به دیگران را نیز در همان ها می یابد. برخی ازحوزه ها به خوبی این امر را نشان می دهند، در کشور ما به طور خاص مطالعاتی که بر گروهی از لطیفه ها رایج انجام شده است، گویای تمرکز آنها بر دو حوزه قومیتی و روابط بین جنسیتی است که پس از سیاسی شدن، دموکراتیزه شدن نسبی و شکل گیری اندیشه های اجتماعی تعمیم یافته، شدید جامعه در دوران پسا انقلابی، حوزه سیاسی نیز به آنها افزوده شده است. تمرکز این گونه رویکردها در این حوزه ها به مقطع زمانی و مکانی خاصی تعلق دارد که بنا بر مورد ممکن است طولانی تر یا کوتاه تر بوده و از لحاظ پهنه های جغرافیایی و زبانی نیز بسیار متفاوت بوده و شدت و ضعف های متفاوتی داشته باشد.
اما در سئوال شما از واژه «ملت» استفاده شده است که یک ابداع مدرن و مربوط به دولت های ملی است که از اواخر قرن هجده آغاز شدند (با انقلاب فرانسه) و سپس به تمام جهان تعمیم یافتند. ساختار دولت ملی یک ساختار سیاسی در میان صدها و حتی هزاران ساختار سیاسی است که تمدن ها و فرهنگ های انسانی تاکنون تجربه کرده اند. این ساختار لزوما ساختاری ابدی نیست و از هم اکنون تحت تاثیر انقلاب اطلاعاتی می بینیم که در حال تغییر شکل و محتوا دادن شدیدی به سوی ساختارهای هنوز ناشناخته جدید است. بنابراین فرهنگ را در یک پهنه زبانی و جغرافیایی باید از دولت هایی که در آن پهنه ها وجود دارند، تفکیک کنیم. در ایرانی که ما از لحاظ تاریخی می شناسیم، همواره پهنه ها ی جغرافیایی، اقلیمی، زبانی و فرهنگی بسیار متفاوتی وجود داشته اند که در هر یک از آنها ما با شرایط مختلفی در ویژگی های فرهنگی روبروئیم و بنابراین باید بدانیم از کدام فرهنگ در کجا و در چه زمانی صحبت می کنیم تا پاسخ دقیق به آن سئوال بدهیم اما اینکه رابطه وجود دارد شکی نیست که چنین هست.

آیا توهین می تواند به یک ساختار اجتماعی تبدیل و در رفتار یک جامعه نهادینه شود؟
متاسفانه بله، اما نه به صورتی طولانی مدت. در واقع توهین یکی از اشکال بروز و از نشانگان اختلالات روانی و اجتماعی است و بنابراین افزایش تکرار و تشدید آن گویای افزایش این اختلالات است. من به حوزه روان شناسی وارد نمی شوم زیرا در تخصص من نیست، اما در حوزه اجتماعی، اختلالاتی که ما از آن صحبت می کنیم، همان موقعیتی است که شکل حاد آن را دورکیم با عنوان «آنومی» (ناهنجاری عمومی جامعه) تعریف می کند. در چنین موقعیت هایی و به همان نسبتی که جامعه در یک یا بخش هایی از نظام اجتماعی خود به سوی آسیب هایی نظیر آنومی، بیگانه هراسی، نژاد پرستی، قوم گرایی، نفرت های گروهی و طبقاتی و بین نسلی و بین جنسیتی برود، به همان میزان نیز اشکال توهین افزایش می یابند، هر چند این افزایش شمار و شدت می تواند به شکل «تلطیف شده» (sublimation) در بیایند (برای مثال در لطیفه ها و شوخی های توهین آمیز) و یا برعکس شکل بسیار «حاد» پیدا کنند همچون نژادپرستی ها و حتی کشتار و نسل کشی های گوناگون. بنابراین در رابطه میان یک «شوخی» به ظاهر بی زیان تا یک فرایند هولناک «نسل کشی» سازمان یافته، ما با یک پیوستار شکلی – معنایی روبرو هستیم که می تواند بسیار با سرعت از شکل «بی زیان» خود به شکل «حاد» برسد. برای نمونه نگاه کنیم به پدیده های نژادی و توهین های نژاد پرستانه که در آلمان ابتدای قرن در فاصله کمتر از چند دهه از حرف و صحبت های کوچه و خیابان به نسل کشی های گسترده تبدیل شد. همین پدیده را ما بعدها در اروپای شرقی (بالکان) در میان گروه های قومی صرب و کرووات و بوسنی مشاهده کردیم و تقریبا همزمان با آنها در افریقای سیاه (رواندا) میان گروه های قومی – حرفه ای (توتسی ها و هوتوها).
بنابراین نهادینه شدن می تواند انجام بگیرد اما صرفا در قالب نهادهایی که به همان میزان که بتوانند فرایند توهین را نهادینه کنند، نهادهای مربوط به آن شکننده تر می کنند. نگاه کنیم به سرنوشت تمام احزاب و دولت های فاشیستی و استالینیستی و دیکتاتوری قرن بیستم که چگونه خود اسباب تخریب خویش را فراهم کردند. یا نگاه کنیم به سرنوشت شخصیت هایی که برغم کاریزمای بسیار بالای خود (هیتلر، مائو، لنین، استالین و غیره) در طول تاریخ بدل به هیولاهایی شدند که به مثابه الگوها ی نفرت و شرارت و اشکال بروز فرومایه ترین ابعاد شخصیت انسانی به آنها اشاره می شود. برعکس نگاه کنیم به شخصیت هایی که به صورت نظام مند و در تمام طول زندگی خویش از توهین و تقلیل و سرکوب «دیگری» اجتناب کردند در حالی که کاملا از امکان و پشتیبانی مردمی برای چنین کارهایی برخوردار بودند، مثال هایی همچون گاندی در هندوستان و رابطه اش با انگلیسی ها و سپس مسلمانان و نلسون ماندلا در رابطه با سفید پوستان پس از شکست آنها در افریقای جنوبی. این ها برعکس افرادی شدند که حتی در زمان حیاتشان به اسطوره هایی زنده بدل شده اند و بی شک در تاریخ به مثابه الگوهایی برای بروز زیباترین ابعاد شخصیت انسانی باقی خواهند ماند.
در یک کلام نهادینه شدن توهین، به معنای نهادینه شدن یک نظام خود ویرانگر است که بی شک خود را نابود کرده و در حافظه جمعی نیز به یادگاری تلخ بدل خواهد شد.

چه زمانی اعضای یک جامعه در بروز تعاملات و رفتار خود با یکدیگر از توهین استفاده می کنند؟
توهین را می توان با دیگاهی انسان شناختی نوعی «مبادله» به حساب آورد همانطور که ما «جنگ» را نیز نوعی مبادله به حساب می آوریم. از این گونه مبادلات می توان به مثابه مبادلات منفی و مخرب یاد کرد. هر چند که لزوما تاثیر آنها صد در صد منفی نیست. برای نمونه اگر به جنگ های صلیبی بنگریم، بی شک این نوعی مبادله خونین میان دو گروه بزرگ مسیحیان و مسلمانان بود که اثرات کوتاه ودراز مدت بسیار منفی در بر داشت، اما در عین حال سبب انتقال های فرهنگی بسیار مهمی به خصوص از شرق به طرف غرب نیز شدند. و یا لطیفه های موسوم به قومی که در سطح کشورهای مختلف افزون بر ایجاد و گسست های اجتماعی ممکن است به گونه ای از انسجام نیز دامن بزنند. البته مسئله ای که در اینجا مطرح می کنم بسیار پیچیده است و تحلیل مبادلات منفی را باید به صورت گسترده و در لایه های عمیق آن با ذکر نمونه و به شکل تطبیقی انجام داد که اینجا فرصتی برای آن نیست.
در یک کلام، هر چند تقریبا هیچ جامعه ای نمی تواند این گونه مبادلات را کاملا از خود حذف کند، ولی باید بتواند آنها را مدیریت کرده و به حداقل ممکن برساند. اما برای این کار نیاز به گشایش فضا هست، وگرنه با وارد کردن سازوکارهای آمرانه نمی توان از آنها جلوگیری کرد و برعکس به آنها دامن زده می شود. به این نکته باید فرایندها واکنشی و کژکارکردی را نیز افزود یعنی آنکه کنشگران گاه از توهین، فحاشی، برخورد با یکدیگر، تقلیل و نفرت از یکدیگر و غیره به مثابه ابزارهایی جبران کننده برای «حل» سایر مشکلات خود استفاده می کنند، که البته روشن است چنین اتفاقی نمی افتد و این سازوکارها صرفا نقش یک «مسکن» یا نقش یک «عامل انحراف دهند» را دارند و مشکل اصلی بر جای خود باقی مانده و حتی تشدید می شود.

برخی علامت ها یا کلام ها ی بدنی از سوی برخی ملل توهین به حساب می اید در حالی که در یک جامعه دیگر توهین نیست این نشان می دهد که مردم توهین بار بودن عبارتها را از سابقه ذهنی و پیشینه ی فرهنگی شان دارند به نظر شما چه چیزهایی در ساخت این سابقه ی فرهنگی موثر بوده است؟
این موارد را معمولا ما با عنوان «زبان کالبدی» و یا «ارتباطات غیر کلامی» می شناسیم. موضوع شناخته شده است و باید در نظر داشت که حرکات بدن، لحن حرف زدن، و تمام راه و روش هایی که ما در زندگی روزمره و در روابط عادی مان با دیگران به کار میبریم می توانند در صورت قرار گرفتن در چارچوب ها و موقعیت هایی خاص به رویکردهایی «توهین آمیز» بدل شوند. از این رو هر بار با یک «دیگر» ی اعم از جنس مخالف، یا فرد و گروهی از گروهی به جز گروه خود روبرو می شویم بهتر است از خود سئوال کنیم که آیا رفتارهای ما مناسب با موقعیت و این رابطه هست یا نه و به تناسب این رفتار را به صورت انعطاف آمیزی تغییر دهیم بدون آنکه این کارمان شکل یک برخورد تصنعی را به خود بگیرد. به این رفتارها ما استراتژی های رفتاری می گوئیم که نیاز به آگاهی بالایی از فرهنگ خود و فرهنگ دیگری و البته حسن نیت و هوشمندی کافی برای درک این نکته است که ما نیاز به تفاهم میان فرهنگ ها داریم و نه تنش میان آنها که هیچ چیز را برای هیچ کس ساده تر نمی کند.

پذیرش توهین از سوی گروهی از مردم نشانه چیست؟ مثلا برخی اقوام در برابر برخی توهین ها بی تفاوت می شوند یا شاید بشود به شوخی های قومی هم اشاره کرد. چرا مردم نسبت به این نوع توهین ها بی تفاوت می شوند؟
این نوع از شوخی ها نیاز به بحثی طولانی دارد که در بالا تا اندازه ای به آن اشاره کردم. شوخی های قومی و محلی، لزوما اشکال بیگانه هراسی نیستند و ممکن است در چارچوب ها، موقعیت ها و روابطی خاص حتی به انسجام بیشتر میان آنها منجر شود. مقالی غیر قومی برایتان بیاورم، اعضای یک خانواده معمولا شوخی های بسیار زیادی با یکدیگر می کنند و حتی یکدیگر را گاه با واژگانی که ممکن است برای یک غریبه «توهین آمیز» باشد، خطاب می کنند اما این امر سبب دوری آنها از هم نمی شود بلکه آنها را به هم نزدیک می کند. معنای این حرف آن نیست که من شوخی های قومی را تایید کنم، اما به نظر من این نکته مهمی است که بیشتر کسانی که به این شوخی ها معترضند و می خواهند آنها را بیش از اندازه بزرگ جلوه دهند، شووینیست های قومی و نخبگانی هستند که با این کار می خواهند به اهدافی سیاسی از جمله جدا کردن مردمانی که قرنها با هم زندگی کرده اند، برسند در حالی که مردم عادی همچون اعضای یک خانواده در اینجا همچون در همه جای دنیا با یکدیگر شوخی می کنند و این را به دل نمی گیرند. این گونه سیاسی کردن و سیاسی دیدن همه مسائل آن هم به شکلی بسیار سطحی از خصوصیات گفتمانهای رادیکال نخبه گرا، اراده گرا و پوپولیسم های خطرناک است که به طور کلی «شوخی» را در هیچ شکلی تاب نمی آورند و ایدئولوژی خود را بر نوعی «جدیت» عبوس و اغلب به گواهی تاریخ جنایت بار استوار می کنند. همین «جدیت» ها بوده است که در قرن بیستم میلیون ها نفر را به کشتن داد و نه شوخی هایی که آدم ها با یکدیگر می کردند و می کنند، هر چند در آ« زمان یا در هر زمان دیگری این شوخی ها می تواند اسباب رسیدن به رفتارهای جنایت آمیز شوند اما در صورت عدم سوء استفاده این نیز ممکن است که روابط آنها را بیشتر و بهتر کنند. فراموش نکنیم که هیچ کس با یک «غریبه» شوخی نمی کند، بلکه او را «استهزا<» می کند و میان این دو مفهوم فاصله ای عظیم وجود دارد. مسئله توانایی مدیریت شوخی و بالا بردن ظرفیت افراد جامعه در تحمل فرایندهای «طنز» است که از مهم ترین دستاوردهای جهان مدرن هستند.

دولت ها چه نقشی در اشاعه توهین در میان مردمشان دارند؟
این پرسش بیش از حد کلی است و پاسخ چندانی نمی توان به آن داد. همه چیز بستگی به آن دارد که دقیقا از چه دولتی در چه زمان و مکانی صحبت می شود. فرمول جهانشمولی در این مورد وجود ندارد. هر چند اگر توهین را نوعی خشونت روانی تلقی کنیم طبیعی است که خشونت آمیز ترین دولت ها را باید منشاء بیشترین اشاعه توهین در رفتارهای اجتماعی دانست اما اصولا همانگونه که بارها گفته ام اغلب جامعه شناسان معتقدند که دولت چیزی جز برآوردی از موقعیت خاص یک جامعه نیست و «خوب» و «بدش» به جامعه ای بستگی دارد که در آن وجود دارد. این امر به معنی مشروعیتی دادن به خشونت و بی عدالتی دولت ها و سلب مسئولیت از آنها نیست، اما بدین معنا است که با تغییر لایه بالایی و سطحی یک جامعه که همان دولت است، لزوما تغییری در رفتار پایه و لایه های درونی به وجود نمی آید که معمولا لایه سطحی را بازسازی می کنند.

پرونده «ناصر فکوهی» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/9132

این مطلب در چارچوب همکاری انسان شناسی و فرهنگ با روزنامه همشهری منتشر شده است

لینک در همشهری
http://www.hamshahrionline.ir/news-173404.aspx