فرهنگ امریکاى لاتین و میانه در کشور ما به ویژه ادبیات غنى کشورهاى این منطقه شناخته شده است. «رئالیسم جادویى» سبکى که نویسندگانى چون گابریل کارسیا مارکز و خورخه لویس بورخس در آن به اوج هنرى دست یافتهاند، سبکى است که از مشخصات اساسى ادبیات این قاره به حساب مىآید. ترجمه آثار ادبى امریکاى لاتین که بیش از چهار دهه در کشور ما سابقه دارد، تأثیرى به سزا در شکل گرفتن داستاننویسى جدید ایران داشته است و پیوندى قابل توجه میان ذهنیت خوانندگان ایرانى با دنیاى شگفتانگیز هنر و فرهنگ آن قاره ایجاد کرده است. با وجود این باید توجه داشت که ریشه قدرت خارقالعادهاى که در ادبیات و هنرهاى امریکاى لاتین با آن روبهرو مىشویم در ترکیبى عمیق نهفته است که میان فرهنگ و تمدن اسپانیایى از یکسو، و فرهنگ و تمدن پیشکلمبى از سوى دیگر، در طول پنج قرن اخیر بهوجود آمده است. اسپانیاى قرن پانزدهم زمانى به تسخیر امریکا مىرفت که خود در طول قرنهاى گذشته سه فرهنگ بزرگ و گسترده را درون خود ترکیب کرده بود: از یکسو تمدن و فرهنگ بزرگ اسلامى که تا قرن پانزدهم در جنوب اسپانیا حضورى مؤثر داشت، از سوى دیگر فرهنگ و تمدن یهودى که پیش از تصمیم به اخراج یهودیان از اسپانیا – آن هم در سال ۱۴۹۲ – بهگونهاى عمیق با فرهنگ اسپانیایى ترکیب شده بود، و سرانجام فرهنگ مسیحى که در اسپانیا با خردهفرهنگهاى قومى و زبانى نیز نزدیک شده بود.
بنابراین در فتح امریکا به دست مهاجمان اسپانیایى دستکم، یک حسن هم وجود داشت و آن برخورد و ترکیب میراث غنى اسپانیا با فرهنگ و تمدن پیشکلمبى بود که خود را در یک نگارش خیرهکننده؛ یعنى تمدن امریکاى لاتین، متبلور ساخت و غنایى بزرگ به بشریت بخشید.
یا توجه به آنچه گفته شد شناخت و درک تمدنهاى پیشکلمبى چه به عنوان بخشى بزرگ از پیشینه فرهنگى انسانیت و چه به عنوان ریشههاى عمیق فرهنگ منطقهاى کنونى در امریکاى لاتین، ضرورت دارد. انتشار چندین اثر در این زمینه در کشور ما، قدمهایى مؤثر بودهاند که باید بر آنها قدر گذاشت.
کتاب فرهنگ و تمدن امریکاى میانه پیش از کلمب، نگارش مهران کندرى، که در سال ۱۳۶۹ به وسیله انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى در ۳۷۳ صفحه به همراه طرحها و نقشههایى بسیار زیاد در متن، به انتشار رسیده است، همانگونه که نویسنده مىگوید: «نخستین متن مستقل به زبان فارسى است که از فرهنگهاى سرخپوستان در امریکاى میانه گفتگو مىکند.» کتاب در پنج فصل به همراه یک کتابنامه تفصیلى به زبانهاى فارسى، انگلیسى، و آلمانى، و یک نمایه از نامها و موضوعهاى مهم کتاب تنظیم شده است که آن را به یک ابزار علمى مفید براى دانشجویان بدل مىکند. فصول کتاب بر اساس تقسیمبندى رایج در تاریخ امریکا ابتدا به صورت بسیار مختصر به تشریح امریکاى باستان و میانه (فصل اول و دوم) و سپس بهگونهاى مفصلتر به تشریح سه دوره پیش از کلاسیک (فرهنگ اولمکها)، دوران کلاسیک (تئواواکان و مایاها)، و دوران بعد از کلاسیک (تولتکها، ساپوتکها، توتوناکها،و آزتکها) پرداخته است. غناى اصلى کتاب عمدتاً در تشریح آثار هنرى (مجسمهسازى و معمارى) تمدنهاى پیشکلمبى است، اما نویسنده گاهبهگاه به اسطورهشناسى و سازمان اجتماعى، اقتصادى، و سیاسى این تمدنها نیز پرداخته است. به طور کلى کتاب، یکى از بهترین متون را براى ورود به دنیاى گسترده پیشکلمبى به خواننده ایرانى ارائه مىدهد.
مهران کندرى همچنین به ترجمه دو عنوان کتاب دیگر نیز در همین زمینه دست زده است. کتاب نخست با عنوان اقوام سرزمین آند – از فرهنگهاى آغازین تا اینکا، نوشته دانیل لاواله و لویس گ. لومبرراس، در قطع بزرگ و در ۴۳۸ صفحه به همراه عکسهایى بسیار زیاد از آثار هنرى، یک راهنماى تلفظ صحیح واژگان اسپانیایى که مترجم محترم به کتاب افزوده است، و همچنین یک سالشمار، یک کتابنامه تفصیلى به زبانهاى اروپایى، یک فهرست توصیفى واژههاى ناآشنا و چندین نقشه رنگى از منطقه، در سال ۱۳۷۷ بهوسیله انتشارات سروش منتشر شده است. کتاب اصلى نیز از کتابهاى جدید درباره فرهنگ پیشکلمبى است که در سال ۱۹۸۶ به چاپ رسیده است. کتاب اقوام سرزمین آند به تشریح آثار هنرى منطقه آند، که شامل بخشى بزرگ از کرانه غربى امریکاى جنوبى؛ یعنى، بخشهایى از کشورهاى ونزوئلا، کلمبیا، اکوادور، پرو، برزیل، بولیوى، پاراگوئه، آرژانتین و شیلى مىشود، در دوران پیشکلمبى مىپردازد. بخشى در انتهاى این کتاب به امپراتورى اینکا اختصاص دارد که در همین منطقه قرار داشت. بهطور کلى رویکرد نویسنده عمدتاً باستانشناختى و هنرى بوده و به ویژه تلاش کرده است تبلور اسطورهشناسى امریکاى پیشکلمبى را در آثار تجسمى این دوره نشان دهد و رابطه میان سبکها و انواع هنرى را روشن کند. به همین دلیل در این اثر، کمتر مىتوان با تشریحهاى انسانشناختى و جامعهشناختى روبهرو شد که البته این اصولاً هدف نویسنده نیز نبوده است.
کتاب دوم با عنوان اقوام و سرزمین مکزیک از فرهنگهاى آغازین تا آزتکها نوشته ایگناسیو برنال، یى گارسیا پیمنتل، و میرل سیمونى آباست. این کتاب در قطع بزرگ و در ۴۳۸ صفحه شامل عکسها و طرحهاى متعدد، سالشمار، کتابنامه تفصیلى به زبانهاى اروپایى، فهرست توضیحى واژههاى ناآشنا، و چندین نقشه سیاه و سفید، در سال ۱۳۷۷ به وسیله انتشارات سروش منتشر شده است. تاریخِ مقدمه مترجم، خرداد ۱۳۷۱ را نشان مىدهد و اگر اشتباهى در این میان نباشد، این امر گویاى تأخیر بسیار زیادى است که میان اتمام کتاب و چاپ آن دیده مىشود و البته این نکته که در کشور ما بسیار رواج دارد، مایه تأسف بسیار است به ویژه در مورد کتابهاى علمى و ارزشمندى همچون کتاب حاضر. کتاب اقوام سرزمین مکزیک نیز از همان دیدگاه باستانشناختى و تاریخ هنر، اما اینبار به منطقه امریکاى میانه و به ویژه مکزیک پرداخته است. تقسیمبندى رایج تاریخ پیشکلمبى نیز در اینجا رعایت شده است و همان تقسیم به دورانهاى پیش کلاسیک، کلاسیک، و بعد از کلاسیک در کتاب مطرح است. بخشى بزرگ از کتاب، به آزتکها و تمدن شگفتانگیز آنها اختصاص دارد. نکته قابل توجه در هر دو کتاب فوق که بهوسیله خانم کندرى با نثرى شیوا به فارسى برگردانده شدهاند، تبدیل شدن عکسهاى رنگى کتابهاى اصلى به سیاه و سفید است. دلیل این امر هزینه گزاف چاپ رنگى ذکر شده است. با وجود این باید اذعان کرد که حذف رنگها در هنر پرشکوه و پیچیده امریکاى پیشکلمبى به درک این آثار ضربه بسیار سختى وارد مىکند. شاید جاى آن است که مسئولان فرهنگى در کشور ما بخشى از یارانههاى پرداختى به بخشهاى هنرى را صرف انتشار کتابهایى با ارزش همچون کتابهاى فوق، اما بهصورت رنگى، کنند.
چهارمین کتابى که مىتوان درباره فرهنگ و تمدن پیشکلمبى معرفى کرد، کتاب جامعه اینکا – از نخستین دولتهاى سوسیالیستى جهان نوشته لویى بودن و ترجمه هوشنگ ساعدلوست که چاپ دوم آن با ویرایش جدید در سال ۱۳۷۷ در ۱۳۹ صفحه همراه با هشت صفحه تصویر سیاه و سفید، به وسیله انتشارات علمى و فرهنگى منتشر شده است. اصل این کتاب قدیمى است (۱۹۳۰) و چاپ نخست آن در سال ۱۳۴۵ در تهران به انتشار رسیده است، با وجود این به دلیل نبود منابع در زبان فارسى، انتشار مجدد آن جاى تقدیر دارد. مترجم محترم در مقدمه جدیدى که به کتاب افزوده، کوشیده است تا اندازهاى این فاصله زمانى را جبران کند، اما متأسفانه بیش از آنکه به تشریح تحولات قابل مشاهده در شناخت اینکاها بپردازد، تنها به ذکر چند اسطوره و نکاتى کلى بسنده کرده است. البته این نکته به هیچوجه از ارزش بالاى کار مترجم در ترجمه این اثر مهم نمىکاهد.
کتاب جامعه اینکا، در هشت فصل، نگاهى کلى و گذرا به تمدن و فرهنگ اینکا دارد. پس از فصل نخست که به ریشههاى تمدن اینکایى پرداخته شده است، نویسنده در فصل دوم سازمان اقتصادى اینکا و در فصل سوم، نظام سوسیالیستى اینکا را تشریح مىکند و نشان مىدهد که چگونه اینکاها با سازماندهى تولید، انباشت، و توزیع ثروت توانستند جامعه خود را از فقر و گرسنگى نجات دهند و انسجامى بسیار در آن به وجود آورند. فصل چهارم که به فرهنگ اینکا اختصاص دارد، بسیار کوتاه است و نگاهى گذرا به فرهنگ گسترده و آثار هنرى متعدد اینکاها دارد. فصل پنجم به تأثیرات سوسیالیزاسیون در جامعه اینکا پرداخته است. فصل ششم، که به «مسئله امروزى سرخپوستان» اختصاص دارد، بیشترین آسیب را از قدیمىبودن کتاب برده است. این مسئله در فصل بعدى که به مقایسه سوسیالیسم اینکا با اشکال جدید و باستانى سوسیالیسم در اروپا اختصاص دارد نیز به چشم مىخورد. اما به دلیل نظرى بودن مباحث، نکات بسیار جالبى نیز مىتوان در آنها مشاهده کرد. سرانجام باید به فصل هشتم که به منابع تاریخى اینکا اختصاص دارد اشاره کرد که باز هم دچار کهنگى زیادى است. در مجموع کتاب جامعه اینکا با زبان شیوا و موجز خود و با سادگى و روشنى زیادى که در متن دیده مىشود، مقدمهاى خوب براى ورود به بحث فرهنگ و تمدن اینکا شمرده مىشود. اما به هیچوجه نمىتوان آن را کافى دانست. درنتیجه جاى آن دارد که نویسندگان و مترجمان متخصص در حوزه امریکاى پیشکلمبى، در این مورد بیشتر اهتمام به خرج دهند و خواننده ایرانى را با فرهنگهایى بزرگ چون آزتکها، مایاها، و اینکاها بیشتر آشنا کنند و به ویژه این آشنایى را در زمینه سازمانهاى اجتماعى، باورها و رفتارهاى روزمره این اقوام گستردهتر کنند.
کتاب دیگرى که مىتوان در همین زمینه به آن اشاره کرد، کتاب هنر و تاریخ نوشته اوکتاویوپاز و ترجمه نگارنده است. این کتاب در ۲۴۰ صفحه همراه با یک واژهنامه فرانسه فارسى، و تعداد زیادى عکسهاى سیاه و سفید مربوط به موضوعات مطرح در کتاب به وسیله انتشارات توس در ۱۳۷۶ منتشر شده است. اوکتاویوپاز شاعر، انسانشناس، و سیاستمدار مکزیکى، یکى از درخشانترین چهرههاى ادبى و علمى قرن بیستم بهشمار مىآید. پاز که در جوانى و در هنگام اقامتش در پاریس به سوررئالیستهاى فرانسوى نزدیک بود، در سال ۱۹۶۸ بهدلیل سرکوب دانشجویان مکزیکى به وسیله پلیس ِ این کشور، از مقام بالاى دیپلماتیک خود استعفا داد و براى همیشه سیاست را کنار گذاشت. آثار پاز یکى از زیباترین نمونههاى ترکیب نبوغ اسپانیایى و ریشههاى پیشکلمبى است. در کتاب هنر و تاریخ، پاز تلاش کرده است با نثرى شاعرانه چگونگى این ترکیب شگفتآور را در زمینه هنر به صورت عام، و به ویژه در زمینه نقاشى نشان دهد. نقاشى اجتماعى مکزیک، که به صورت نقاشىهاى دیوارى سیاسى، سبکى بسیار بحثانگیز را در این کشور به وجود آورده است، از موضوعهاى اصلى کتاب است. به علاوه این کتاب با ترکیب و پیوند میان مفاهیم هنرى و ادبى پیشکلمبى با دو حوزه تمدنى فرهنگى دیگر؛ یعنى بودیسم در شرق و سوررئالیسم در غرب، به بیان درمىآورد.
سرانجام جاى آن است که به کتابى دیگر نیز اشاره کنیم: هنر و جامعه نوشته انسانشناس فرانسوى رژه باستید به ترجمه غفار حسینى. این کتاب در ۳۳۹ صفحه به همراه یک کتابنامه از کتب اروپایى در زمینه پیامدهاى اجتماعى هنر، در سال ۱۳۷۴ به وسیله انتشارات توس منتشر شده است. کتاب حاضر تا اندازهاى از سایر کتابهایى که در این نوشته به آنها اشاره شد، فاصله مىگیرد. رژه باستید، به عنوان یک انسانشناس و یک جامعهشناس، بیشتر دغدغه روشن کردن بعد و مفهوم اجتماعى هنر را داشته است تا نوع خاصى از هنر که او در حوزه مورد علاقه خویش در برزیل به آن اشاره مىکند. با این همه به نظر مىرسد که مطالعه این کتاب در کنار سایر آثار یادشده، بتواند رویکردى عمیقتر به خوانندگان بدهد. کتاب باستید پس از بحثهایى عمیق درباره منشأ هنر و زیباییشناسى در دو فصل جداگانه به تحلیل جامعهشناختى تولیدکننده هنرى و دوستداران هنر پرداخته است و سپس هنر را، به عنوان یک نهاد اجتماعى، مورد تحلیل قرار داده و رابطه آن را با سایر نهادهاى اجتماعى تحلیل کرده است. دید گسترده باستید درباره هنرهاى بومى به ویژه در امریکاى لاتین و در افریقا خواننده را با پیوندى عمیق که میان اشکال گوناگون هنرى و هنرهاى اقوام گوناگون از طریق ذهنیت و احساسهاى مشترک انسانى وجود دارد آشنا مىکند. به همین جهت است که با خواندن این کتاب مىتوان بار دیگر به عظمت هنر و تمدن پیشکلمبى و چگونگى اثرگذارى آن بر روى هنر و اندیشه معاصر در امریکاى لاتین واقف شد.
تجربه شگفتانگیز و درعینحال غمانگیز اقوام و تمدنهاى پیشکلمبى شاید بیش از هر چیز گویاى نوعى انسجام و پیوند میان فرهنگهاى متعدد باشد؛ پیوندى که با وجود تمامى حوادث تلخ، تخریبها، و نابودىها کمابیش حفظ شده است و سبب مىشود میراث یک فرهنگ دیر یا زود در فرهنگى دیگر متبلور شود و تداوم یابد.
کتاب ماه علوم اجتماعى، ش ۳۴ – ۳۵، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، مرداد و شهریور ۱۳۷۹.
تذکر: از آنجا که این نقد نقریبا به بیست سال پیش مربوط میشود خوانندگان محترم باید توجه کنند که کتابهای بسیاری که از این تاریخ به بعد منتشر شدهاند را نیز در نظر بگیرند. در مطالب عنوان شده درباره تمدنهای پیشکلمبی نیاز به توضیح جدیدی چندان مشاهده نمی شود اما در آنجا نیز نگاه به متون جدید ضروری است. یک نکته در کتاب اوکتاویو پاز به توضیح ویژهای نیاز دارد که در هم هنگام در مقدمه مترجم گفته بودم: در زمان انتشار کتاب امکان انتشار کامل آن نبود به همین دلیل تنها بخش دوم کتاب اصلی با عنون هنر و تاریخ منتشر شد. اما خوشبختانه این امکان بزودی فراهم مبشود و یا امیدواریم بشود که کتاب اصلی به صورت کامل (با حجمی تقریبا دو برابر نمونه اول) با عنون اصلیاش یعنی «خنده و کفاره» در اختیار دوستان قرار گیرد. این کار را به پایان بردهام و مراحل ویراستاری و انتشار بزودی آغاز میشوند. ناصر فکوهی / شهریور ۱۴۰۴
