زهره روحی
بررسی کتاب «بوردیو و میدان دانشگاهی» / ترجمه و تالیف ناصر فکوهی/ پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی/۱۳۹۶/ «درباره بوردیو و یا از بوردیو »
برای شروع خوب است به پرسش مهم «آیا جامعه شناسی علم است ؟ …» ، پاسخ دهیم ؛ پرسشی که از بوردیو شده بود و به نظر می‌رسد با توجه به چارچوب نظریِ وی اهمیت حیاتی برای جامعه شناسیِ او دارد زیرا به روش های چالش برانگیز و ساختارشکنانه ی جامعه شناسیِ خود وی نزدیک است ؛ به بیانی پشت کرده به قلمروی «بدیهیات» و در عوض روی گشاده به ساحت «پرسشگری» . اما روی کردگی به چنین ساحتی (پرسشگری) ، جای چندان راحتی نیست ، چرا که در آن هیچ پاسخی پیشاپیش وجود ندارد و پژوهشگر ناگزیر است تا قدم به قدم راهش را خود کند و کاو کند. بر اساس بنیان پرسش گری ، نخستین گام در آزمون علم بودگی جامعه شناسی به روش بوردیویی، انحلال تمامی «بدیهیات» در عصر مدرن است. و دائم به این که از کجا سرچشمه می‌گیرند بیاندیشیم. بوردیو با روش ساختار شکنانه ی خود ، ردّ «جهان بدیهیات» را در دوران تضعیف اقتدار کلیسا و برآمدن دولت های ملی در مقام متولی و برپا کننده و یا حمایتگر برساخته های فرهنگی و اجتماعی دنبال کرده است. می‌گوییم «برساخته های فرهنگی و اجتماعی» ، زیرا با توجه به نحوه ی پژوهشگری بوردیو ، به دوره ای پس از قدرت زدایی از کلیسا و منابع و مراجع دینیِ مربوط به آن در قلمرو عمومی می‌رسیم ؛ دوره ای که دیگر اقتدارِ هیچ چیز منصوب از سوی قلمرو دینی نبود . به لحاظ اگزیستانسیالیستی فرو ریختگیِ اقتدار دینیِ کلیسا در اروپا، چنان کَر کننده بود که فیلسوفی چون نیچه بانگ خدا مرده است سر داد و یا داستایوفسکی در آن سوی جهانِ غرب ، با تألمِ بسیار مُجاز بودن همه چیز در صورت مرگ خدا را اعلام کرد… بنابراین، اقتدار کامل «دولت» های مدرن در قلمرو عمومی ، در گروی از کار انداختن ابزارهای کلیسا در نحوه ی زندگی در قلمرو روزمره و کنترل و نظارت بر قلمرو عمومی بود. بدین ترتیب دولت فی المثل مدرن ملی فرانسه که تا پیش از حاکمیت و تسلط خود ، تحت نفوذ کلیسای کاتولیک بود ، اکنون برای تسلط بر جامعه نیازمند تولید و برساختن نظام اجتماعی و فرهنگی سکولار بود. زیرا نمی بایست از منابع و ابزارهای تکنیکیِ دینی ـ کلیسایی استفاده کند ، پس می‌بایست اقدام به برساختن نظام های اجتماعی و فرهنگی و … ای کند که مطابق با نیازِ خود و همچنین در نظر گرفتن نحوه ی بازتولید آن باشد . به بیانی دقیق تر برساختن «قابلیت های فرهنگی و اجتماعی» ؛ اقدامی که ناگفته نماند «پیش زمینه» های آن به لحاظ فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی از سالیانی پیش توسط بسیاری از اندیشمدان و یا سیاست مدارانِ سکولارِ اروپایی بذرش پاشیده شده بود…
بنابراین چنانچه مشاهده می‌شود ، دولت ملی، حیاتش به برساختگی قلمروهایی معطوف گردید که به لحاظ ارتباطی و اجتماعی همگی می‌بایست تحت «کنترل و نظارت» خودش در می‌آمدند . رخدادی که تنها می‌توانست به یاری «کنش های جامعه پذیری» (برنامه ریزی شده ی) مورد خواست ، تقاضا و تأیید دولت انجام پذیرد؛ کنش هایی که ناخودآگاه و به تدریج در افراد جامعه به صورت «قابلیت »های درونی شده پدیدار گشتند. و به ابزار کارآمد کنترل و نظارت دولت در جامعه تبدیل شدند. بوردیو این «قابلیت» ها را برساخته شدن «عادت واره » ها می نامد. فکوهی در این باره می‌نویسد بوردیو عادت واره را «مجموعه ای از قابلیت ها تعریف می‌کند که فرد در زمان حیات خود آنها را درونی و در حقیقت بدل به طبیعتی ثانویه برای خویش می‌کند ، به گونه ای که فرد بدون آنکه لزوماً آگاه باشد بر اساس آنها عمل می‌کند» (فکوهی ، ج ۱، ص ۱۰۵) و یا می‌داند چگونه باید کاری را که آموخته انجام دهد و یا رفتاری را در پیش بگیرد (ج ۱، ص۵۵) . به طوری که فی المثل در محیط های متفاوت ، بسته به محیط و افرادی که در آن هستند ، پیشاپیش می‌داند چگونه باید رفتار کند. فی المثل تشخیص و تمیز بین محفل دوستانه و یا محل کاملا جدیِ فضای کاری ؛ اعمالی که همگی به صورت «خود کنترلی» انجام می‌پذیرند…
«تمیز و تشخیصِ ناخودآگاهانه ی» قلمروی رفتاریِ عادت واره ها ، کم و بیش بحث هایی هستند که در جامعه شناسی های فی المثل نمایشی و یا کنش متقابل نمادین و … با آنها آشنایی داریم اما آنچه در آن مباحث همواره ناگفته می‌ماند پرسش از این مطلب بود که مرجع صدور این ، یا آن رفتار از «کجا» آمده است . به طوری که برای مخاطب آن گونه عمل کردن ها و یا توقعِ عمل از خود و یا دیگری داشتن ها که همگی «ناخودآگاه» هم انجام می‌گرفتند، به منزله امری «بدیهی» و یا «طبیعی» می‌نمود. حال آنکه با آموزه های ساختار شکنانه ی بوردیو مهم ترین مسئله ، پی جویی از مرجع است. وی می‌گوید : «جامعه دو شکل تفکیک ناپذیر دارد ؛ از یک طرف نهادها که باید به شکل اشیای فیزیکی ، بناها ، کتاب ها، ابزارها و غیره در بیایند ، و از طرف دیگر ، قابلیت های اکتسابی ، مهارت های دراز مدتِ وجودی یا کاری که در بدن ها، در افراد تبلور می یابد و من به آن عادت واره نام می‌دهم. فردِ جامعه پذیر شده در برابر جامعه قرار ندارد ، بلکه یکی از اشکال وجودی این جامعه به حساب می‌آید » (ج ۱. ص ۱۵۳). عبارتی بسیار درخشان : «فرد جامعه پذیر شده ، در برابر جامعه قرار ندارد، بلکه یکی از اشکال وجودی این جامعه به حساب می‌آید» … بنابراین «نهادها» و «عادت واره ها»، به منزله مکمل یکدیگر از سوی دولت ، وظیفه ی جامعه پذیری افراد را بر عهده دارند. فکوهی می‌نویسد « دولت ملی می‌خواهد همه را وادار کند که از درون نظام خاصی از شناخت عبور کنند ، یک کودک را از دبستان تا دبیرستان در درون خود پرورش می‌دهد. برای نمونه ، اگر قرار است تاریخ بیاموزند ، در درجه اول بایستی تاریخ و جغرافیای کشور خودشان را یاد بگیرند و این یعنی اینکه دولت ملی می‌خواهد از شهروندش، شهروندی بسازد که مطیع باشد» (ج ۱، ص ۵۷).
بنابراین نه تنها «بدیهیات» امری بالذات و یا «طبیعی» و «غیر اجتماعی» نیستند ، بلکه از سوی دولتی که خود را جایگزین اقتدار کلیسا کرده برساخته می‌شوند ؛ آنهم از طریق حیطه ی «عادت واره» های متعلق به نظامهای مختلف (سیاسی ، اجتماعی و …) تا بدین وسیله دولت بتواند امور مدیریتیِ کنترل و نظارتش را به تثبیت برساند؛ اموری که کارشان ایجاد «همکاریِ ناآگاهانه و غیر مستقیم » کنش گران برای هستی اجتماعی دولت است …؛ اما نه به عنوان فردی بیرون از ساختارِ اجتماعی، بلکه از همان لحظه ای که عادت واره ها به امری درونی و جامعه پذیریِ فرد تبدیل می‌گردند ، کنش های فردی نیز به اشکال وجودی جامعه تبدیل می‌شوند .
بدین ترتیب اقتدار دولت در جوامع اروپایی (حداقل در فرانسه )، چیزی بیرون از کنش های فردی نیست و نهادینه شده در کنش هایی است که از فرد ناآگاهانه سر می‌زند . و اما این دقت و وارسی چیزی است که در «جامعه شناسی» بوردیو انجام می‌پذیرد ؛ توسط ساختار شکنی از بدیهیات و طبیعی سازی ها … ! از اینرو می‌توان گفت جامعه شناسیِ مورد نظر بوردیو علمی است که در پیِ هستی اجتماعی قدرتی است که برای پایداری اقتدارش ، نیازمند «بدیهی» سازی ها و یا ایجاد عادت واره ها در نظام های مختلف است. نظام های مختلفی چون آموزشی و دانشگاهی و یا رسانه ای و هنری و تا حتی نظامی و … ؛ که بوردیو همگی را به منزله «میدان» قلمداد می‌کند . زیرا به تنش هایی توجه داشته است که در همه ی نظام ها (میدان ها) رقابت آمیزند و در آن مبارزه بین افراد به امری بدیهی تبدیل شده است . اما باید توجه داشت که از نظر بوردیو در هر کدام از میدانها علاوه بر عادت واره های مختص به آن میدان که تعیین کننده ی قواعد بازی اند و کنشگران اجتماعی در هر کدام از میدانها حتما می بایست از آن ها مطلع باشند ـ تا کارایی موفقیت آمیزی در رقابت ها داشته باشند ـ حتما می‌بایست برخوردار از «سرمایه» ی مناسب آن میدان نیز باشند. به عنوان مثال سرمایه اقتصادی که شامل سرمایه های مالی ، میراث منقول و غیر منقول و .. است ؛ و یا اگر کنش گر اجتماعی در میدان دانشگاهی فعالیت می‌کند ، لازمه ی حضورش در آنجا سرمایه فرهنگی است شامل تحصیلات، بدست آوردن قابلیت های فرهنگی و هنری ، و … ؛ یا برای موفقیتش در قلمرو روزمره لازم است از سرمایه اجتماعی به بیانی شبکه ای از روابط ، دوستان و آشنایان برخوردار باشد تا درمواقع ضروری به نفع او وارد عمل شوند ؛ و یا برخوردار از سرمایه نمادینی باشد که متکی است به اقتدار کاریزماتیک نهاد ها و سازمانها و یا قومیت و دینی و … ؛ بدین ترتیب هر فرد و هر مجموعه ای از افراد در جامعه دارای سرمایه ای کلی می‌شوند که خود ترکیبی از سرمایه های نامبرده است (فکوهی ج ۲. ص ۲۶۰) .
صرف نظر از «میدان نظامی» که خشونت ، ویژگی غیرقابل تفکیک (ماهیت وجودی) آن محسوب می‌شود و از اینرو نیازی به زیباسازی ندارد، معمولا میدان ها، همراه با تنش و وضعیت های رقابت آمیزی هستند که نمی‌توانند عاری از خشونت باشند. خشونتی که همواره به صورت بالقوه وجود دارد و نگرانی از بابت عملی شدنش باعث می‌شود فرد خشونت را درونی سازد. به عنوان مثال در «میدان دانشگاه»های معمول ، صِرفِ سلسله مراتبی بودن دانشگاه همواره توام با خشونت بالقوه ای است که به مثابه امری «طبیعی» نهادینه شده است. به بیانی استاد تازه کاری که همواره دلهره ی عدم تأیید خود را دارد و حتی سالها بعد از استخدام و تائید شدنش دلهره ی از دست دادن شغل و یا نپذیرفتن مقاله اش و یا دیگر نگرانی های «امتیازی» را با خود به دوش می‌کشد خشونت را درونی کرده است و دائم مراقب است تا سخنی و رفتاری خارج از چارچوب نظام دانشگاهی از وی سر نزند ؛ تمامی این نگرانی ها بیانگر این مطلب است که از همان ابتدا وی این «خشونت» را «درونی» ساخته است . آنهم با ظرافت تمام ، چرا که نگرانی هایش را به امری افتخارآمیز و به بیانی «زیبا سازی » تبدیل کرده است . و این بدین معنی است که به طور ناخودآگاه ، بدون آنکه خشونتِ درونی و دلهره ی وجودیِ برآمده از آن از بین برود ، آن خشونت به استحاله ی زیبا سازی درآمده است. و بدین ترتیب فی المثل اضطراب از بابت نپذیرفتن مقاله ، با «تلاش» برای ارائه ی «مقاله ی برتر» و یا «استاد نمونه» جابجا و یا به عبارت بهتر «زیبا سازی» می‌گردد . آشکار کردن این پروسه ی سرکوبگرایانه ی اگزیستانسیالیستی ، همان روشنگریِ برآمده از جامعه شناسی پی یر بوردیو است که از طریق بررسی تنش های رقابت آمیزِ میدانهای مختلف می‌تواند به بسیاری از دلهره های روزمره ی جهان سرمایه داری راه برد . اما این فقط در چارچوب نظریه نیست چرا که با وجود «کلاس های عمومی» فی المثل در دانشگاه کلژدوفرانس در فرانسه و یا در برخی دیگر از کشورهای اروپایی ، می‌توان بر خلاف آنچه در دانشگاههای معمول می‌گذرد ، به دانشِ خارج از سلسله مراتب دست یافت : به بیانی دانش فاقد خشونت ؛ «کلاس های عمومی»ای وجود دارند که کاملا جدا از دانشگاههای معمول عمل می‌کنند: «اساتید کلژدوفرانس کسانی هستند که ضمن اینکه در استخدام دولت اند ، اما دولت اقتدار و تسلطی بر رفتار و کار آنها ندارد بلکه فقط به آنها حقوق و دفتر کار می‌دهد. و یک کلاس عمومی هم در سال دارند که هر کسی می تواند در آن حضور داشته باشد. در این دانشگاه نه ثبت نامی وجود دارد و نه مدرکی داده می شود…» (فکوهی ، ج ۱ ، ص۸۱ ؛ تأکید از من است).
به بیانی بدون هر گونه خشونتی نمادین و نیاز به «زیباسازی» ها …؛ بنابراین در روال معمول، «میدان آموزش» یکسره تحت کنترل و نظارت دولت است ؛ اگر صِرفِ ساختار آموزشی و پرورشی را ـ از مهد کودک تا آموزش عالی ـ ، به عنوان قلمروی قلمداد کنیم که در آن دولت ملی ، نظام اجتماعی و فرهنگی مورد نیاز خود را «بازتولید » می‌کند ، در این صورت می توان دید که در قلمروی انتقادیِ اندیشمندان فرانسوی ، این بدگمانی و بی اعتمادی نسبت به ساختار آموزشی ، یک نسل قبل از پیر بوردیو هم وجود داشته است. به طوری که در نظریه «ایدئولوژیِ ساز و برگ دولت» از لویی آلتوسر (مارکسیست ساختارگرای فرانسوی) این پی جویی در اقتدار دولت دیده شده است. وی در خصوص ساز و برگ مدرسه می‌نویسد :
«این ساز و برگ بر کودکانِ تمامی طبقات اجتماعی از مهد کودک به بعد سیطره دارد و از همان مهد کودک با تکیه بر راه و روشهای کهنه و نو ، سالیان دراز تحت این سلطه است ، سالهایی که کودک بیش از پیش آسیب پذیر بوده و میان ساز و برگ های خانواده و مدرسه اسیر است. «لیاقت » هایی در جامعه ایدئولوژی مسلط (…) تا سن شانزده سالگی به خورد بچه می دهد. (…) واقعیت امر این است که مدرسه ی امروزی در ایفای نقشِ ساز و برگ غالب ایدئولوژیک دولت ، جانشین کلیسا شده است … ساز و برگ آموزشی دولت ، کارکردهای ساز و برگ ایدئولوژی مسلط سابق یعنی کلیسا را بر عهده گرفته است و حتی می توان این نکته را افزود که دو گانه ی مدرسه ـ خانواده ، جانشین کلیسا ـ خانواده شده است. » (آلتوسر، ۱۳۸۷ : ۴۷ ، ۴۹ و ۵۱).
و اما در خصوص امری دیگر هم شاید بشود در وهله ی اول بین دیدگاه بوردیو و آلتوسر ، خویشاوندی هایی دید ؛ اما زمانی که خوب به بنیاد هر دو دیدگاه دقیق می‌شویم متوجه تفاوت بسیار اساسی آنها با یکدیگر می‌شویم. در تفکر ساختار گرایی آلتوسر نظریه ای هست که به ارتباط نظام تحصیلی و بازتولید ساختار دولت و نظام سرمایه داری می‌پردازد. فی المثل اینکه بخش عظیمی از کودکان در سن شانزده سالگی از چرخه ی آموزش به «حوزه ی تولید» پرتاب می‌شوند . به گفته او «اینها کارگران و خرده دهقانان هستند. بخش دیگری از نوجوانان آموزش دیده (و یا محصل) راه خود را پی می‌گیرند و با نیمچه پیشرفتی از پا می‌نشینند و جایگاه خدمه ی حقیر و متوسط دولت ، کارمندان ، تکنسین های خرد و متوسط و پیشه های خرده بورژوازی از هر نوعش را اشغال می کنند. بخش آخر ، پایان راه را در می‌نوردند و به میان مایگی روشنفکرانه تن می‌دهند و یا مغز متفکر کار جمعی می شوند ، به عنوان عاملان بهره کشی، (سرمایه داران ، مدیران) ، عاملان سرکوبگری (نظامیان ، مأموران پلیس ، سیاستمداران، کارمندان بلند پایه و غیره )» (آلتوسر ، همان ، ص ۴۹).
گرچه بوردیو نیز به نوعی از تقسیم بندی مدارس و دانشگاهها جهت ورود به دستگاه دولت و یا پرورش نسل آینده اقدام کرده است (فکوهی ، ج ۱ ، صص ۷۹ ـ ۸۱) اما تفاوت نگرش بوردیو با نگرشهایی همانند آلتوسر در موضع فکری و نگرش سیاسی آنها است. البته باید توجه داشت که نظریات بوردیو در خصوص جامعه فرانسه و یا جوامع دموکراتیکی از آن دست می‌تواند مصداق داشته باشد. باری ، وی علوم انسانی و علوم اجتماعی را دارای موقعیتی ورای خدمت ناخودآگاهانه ی صِرف به دستگاه دولت و ساختار سرمایه داری می‌بیند. و معتقد است تنها در درون سیستم و مبارزه در آن و حمایت از جنبش های اجتماعی که می‌بایست مداوم باشد ، می‌توان تغییر را به وجود آورد. حال آنکه آلتوسر ، سخن از آشتی ناپذیری ، مبارزه طبقاتی و از پا انداختن طبقه حاکم می‌گوید :
«واقعیت این است که دولت و ساز و برگ های دولت تنها از دیدگاه مبارزه ی طبقاتی و به مثابه ساز و برگ مبارزه طبقاتی ، ساز و برگ مهیا کننده اعمال قهر طبقاتی و ضامن شرایط بهره کشی و بازتولید این بهره کشی معنا دارند. اما مبارزه طبقاتی ، بدون طبقاتِ آشتی ناپذیر وجود ندارد. حرف زدن درباره ی طبقاتیِ طبقه حاکم همانا حرف زدن از مقاومت ، شورش و مبارزه ی طبقاتیِ طبقه تحت سلطه است.» (آلتوسر، همان ، ص ۸۳).
بنابراین بوردیو به رفُرم نظر دارد حال آنکه اینگونه که به نظر می‌رسد آلتوسر خواستار مبارزه ی طبقاتی و پیروزی ایدئولوژی طبقه ی کارگر است (آلتوسر ، همان). به بیانی بوردیو در حالی به نقد و بررسی دستگاه دولت و بسیاری از توهمات و خشونت های میدانی می‌پردازد که «خروج از ابزارهای قانونی را به عنوان راه حل های قابل توصیه طرح نمی‌کند ، بلکه بر عکس عقیده دارد باید از ظرفیت های موجود درون سیستم دموکراتیک استفاده کرد و دستاوردهای اجتماعی را به حداکثر خود رساند . …» (فکوهی ، ج ۲ ، ص۲۵۳ ) . و این نکته زمانی جالب تر می‌شود که متوجه می‌شویم بوردیو در نظام دانشگاهی، «علوم انسانی» و «علوم اجتماعی» را خارج از کنترل و نظارت دولت می‌بیند؛ و این بدین معنی است که دولت سخت بتواند تجدید ساختار خود را از علوم انسانی و اجتماعی دانشگاههای دولتی توقع داشته باشد ؛ چنانچه فکوهی در این باره می‌نویسد :
«… بوردیو وارد این منطق می‌شود که در حوزه ی علوم انسانی و اجتماعی با پتانسیل خروج از قدرت روبرو هستیم و همین اتفاق به صورت گسستی در می‌آید که این دو گونه از علم را از هم جدا می‌کند. در قرن بیستم ، هرچه به دوران متأخر نزدیک می‌شویم ، این مسئله آشکارتر می‌شود . شاید بتوان گفت که از جنگ جهانی دوم تا به امروز این شکاف عمیق تر شده است. مثلا در دانشگاههای امریکا و در حوزه های علوم اجتماعی و انسانی تقریباً همه مخالف دولت اند. واکنش دولت در مقابل این اتفاق طرد دانش آموختگان این رشته ها از نظام های اصلی اداره اجتماعی است . به صورتی که امروز در اکثر کشورهای اروپایی یا امریکا کسانی که جذب نظام های دولتی یا نظام های بزرگِ کاری می‌شوند از مدارس خاص یا از دانشگاههای خاصی فارغ التحصیل شده اند » (فکوهی ، ج ۱. ص ۷۹).
مخالفت علوم انسانی و اجتماعی با دولت ، چنانچه دیده می‌شود ، به جبهه ی مقاومتی می‌ماند که خواهان «تغییر»اتی مشخص در نظام است. و جالب اینکه همین امر بیانگر این مطلب مهم است که گرچه در نظریه عمومی بوردیو نقش «عادت واره » ها ، به ابزار «بازتولید کننده» نظام و میدانهای مختلف می‌ماند ، اما صِرفِ مقاومت و مخالفت علوم انسانی و یا اجتماعی ، خبر از قلمرویِ انتقادی ای می‌دهد ، که با پی جویی های سرکشانه اش ، پرده از دولت فاقد بنیاد متافیزیکی و سوء استفاده گر ، از اقتدارِ مبتنی بر برساخته های اجتماعی اش کنار می‌زند . و در این پهنه ی به افشا درآمده است که به محض آنکه «قوانین » به نفع دولت و یا سرمایه داران عمل کند ، عبارتِ : «این قانون است و کاری از ما ساخته نیست…» ، نه تنها خشونت نمادین قوانین ، بلکه جانبدار بودن همان قوانین به نفع گروهی خاص (سرمایه داری و یا هر گروهی که به برتری راه یافته) را نشان می‌دهد. و از قضا همین افشاگری است که در جامعه شناسی بوردیو به وفور می‌توان یافت که هر بار بر «بدیهی سازی» ها خط بطلان می‌کشد… چنانچه به عنوان مثال «علم» را خنثی نمی داند ، (فکوهی ، ج ۱، ص ۷۱) ، به بیانی در پژوهش ها «کنش خنثی » از نظرش بی معناست : «هر کنشی با هدفی صورت می‌گیرد و هدف مندی جزئی تفکیک ناپذیر از کنش است» (همان ) . از اینرو می‌توان گفت از نظرش پژوهش ها در وضعیت «بازتابندگی» قرار دارند؛ چنانچه می‌گوید :
« [آنچه ] پژوهشگر عهده دار آن است ، وابسته به روابطی است که این پژوهشگر با جهان اجتماعی دارد. بنابراین وابسته به موقعیتی است که او در این جهان اشغال کرده است. دقیق تر بگویم ، این رابطه با جهان ترجمانِ خود را در کارکردی می یابد که پژوهشگر آگاهانه یا ناخودآگاهانه برای فعالیت خود تعیین می‌کند و بدین ترتیب استراتژی های پژوهشی خویش را ایجاد می‌کند : موضوع هایی که انتخاب می کند ، روش هایی که به کار می‌گیرد و غیره » (بوردیو ، همان ، ج ۱ ، ص ۱۴۹).
بوردیو به «جهان مشارکت آمیز» انسان و هستی اجتماعی ای نظر دارد که در هستی شناسی های انضمامیِ معطوف به قدرت مدتهاست با انسان و یا به عبارتی «سوژه» ی دکارتی وداع کرده است . دقت شود بدون آنکه کلیه نظریاتِ فلسفی هایدگر را پذیرا باشیم تنها به نگرش و تفسیر وی در خصوص «انسان ـ در ـ جهان»اش علاقه مند هستیم . تمایلمان از همان جایی آغاز می‌شود که هستی مشارکت آمیز انسان ـ در جهان [اجتماعی] (بخوانیم هستی اجتماعی) را در اختیار پژوهش ها میگذارد که با آموزه ی نیچه از قدرت درآمیخته شده اند ؛ که فی المثل اگر انسان قرار است در شناخت از خویش و جهان و دیگری به ماهیتهای آنها «نزدیک» شود ، می‌بایست از نگرش های تک ساحتیِ دستکاری شده از سوی قدرت فاصله گیرد و بپذیریم که آنچه به منزله انسان در کتابهای علمی و … برایمان تعریف شده است ، موهومات و مقولاتی واهی اند. انسان و جهان ، اُبژه ای «در ـ برابرـ ما»( من و تو و او و آنها) نیستند که بتوان جدا از خود تعریفشان کرد؛ بلکه چیزی است که در وضعیت مشارکت آمیز هستی اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و سیاسی، تاریخی ما با آنها پدیدار و قابل درک می‌شوند…
بنابراین «بازتابندگی» تبدیل به اصلی وجودی در قلمروی «شناخت شناسی» ما (به منزله انسان ـ در ـ جهان ) با تمامی امکانها (ویژگیهای) فرهنگی و … می‌گردد . «شناختِ» برآمده از امکان بازتابندگی در وجود انسان ـ در جهان ؛ و بدین ترتیب این بوردیو است که به مجموعه «امکانات هستی شناسیِ» هایدگر ، «بازتابندگی» را می‌افزاید…
اکنون گروهی که هنوز به نوعی، باور به سوژه دکارتی دارند یعنی شناختِ توسط سوژه متفکر (و احتمالا خلاق و …)، ممکن است با توسل به تفسیری که بوردیو از «عادت واره » ها و «بازتابندگی» ارائه کرده است ، این پرسش را مطرح کنند که پس «خلاقیت و اندیشگیِ خاص کنش گر» کجاست و چه می‌شود. چرا که بوردیو بر اساس درک انضمامی اش هم سوژه و هم ابژه ی جزمی و غیر منعطف را در پهنه ی جهان اجتماعی ، تاریخی و فرهنگی ترکیب و از نو به شکلی که بیانگرِ هستی اجتماعی است تألیف کرده است. درگفتگوی رژه شارتیه (با کولتور) ، وی در جایی از این گفتگو می‌گوید : «این ایده ی مهمی که بوردیو به صراحت مطرح می‌کند که خالق یک اثر ، خود ، خلق شده ی جامعه است ، ایده ای است که آزادیِ مطلق در تفکر و در واقع حق سلطه ی روشنفکر را زیر سئوال می برد. این ها همه تحلیل های خیلی دقیقی را در فضای اسکیزوفرنیک می طلبد . تحلیل اینکه در چه شرایطی فلان فعالیت خاص روشنفکری یا هنری امکان پذیر می شود …» (بوردیو دردی را تحمل می‌کرد که به او قدرت مبارزه می‌داد ، ج ۱. ص ۲۹۵).
پژوهشگری که نگرش تک ساحتی دارد برای درک و تألیف آنچه که به طور ذهنی در افراد توسط سرمایه نمادین (فی المثل مشروعیت سازی های برآمده از دین) درونی می‌شود و نیز شرایط قرار گرفتن افراد بر اساس مناسبات قدرت در قلمروی عمومی، با مشکل مواجه می‌شود. صحبت از نحوه ی درک تک ساحتی ای ست که به قول بوردیو کارش ایجاد «تقابل های خیالین» است (بوردیو ، ج ۱ ، ص ۱۶۳). البته ناگفته نماند که در نحوه ی زیست یا بهتر است بگوییم در تجربه های زیستی این ترکیب و تألیف ها دائما در حال عمل و درک ناخودآگاهند. باری ، بوردیو در مصاحبه ای که پی یر توییه با وی داشته ، به نحوی بسیار عالی بر این دوگانه و یا به اصطلاح خودش «تقابل خیالین» با ذکر مثال چیره شده است که به دلیل اهمیت موضوع بخش های نسبتا کامل آنرا می‌آوریم؛ مثال در مورد «تضاد » بین مارکس و وبر از نگاه برخی از جامعه شناسان است. بوردیو می‌گوید :
« مارکس با بازنمایی متعارفِ جهان ایجاد گسست می‌کند زیرا نشان می‌دهد که روابطی از جنس “افسون زا” ، نظیر روابط پدرگرایانه ، در واقع از مناسبات قدرت تشکیل شده اند ، به نظر می‌رسد در این زمینه وبر به صورت ریشه ای در برابر مارکس ایستاده است : او یادآوری می‌کند که تعلق داشتن به جهان اجتماعی ایجاب می‌کند که بخشی از “مشروعیتِ” آن را بپذیریم (…) . منطق پژوهش به ما حکم می‌کند تضاد میان مارکس و وبر را پشت سر بگذاریم تا به ریشه ی مشترک آنها برسیم : مارکس از مدل خود ، حقیقت ذهنیِ جهان اجتماعی را بیرون می‌راند تا به جای آن حقیقت عینی این جهان را به سان مناسبات قدرت بنشاند. در حالی که اگر جهان اجتماعی را صرفا به حقیقت مناسبات قدرت تقلیل دهیم و اگر این جهان را تا اندازه ای دارای مشروعیت تصور نکنیم ، نمی توانیم ادعا کنیم که امکان تداوم و عمل کردن داشته باشد. بنابراین بازنمایی ذهنی جهان اجتماعی ، به مثابه نوعی “مشروعیت” بخشی کامل از این جهان را تشکیل می دهد … (آیا جامعه شناسی علم است ، ج ۱. ص ۱۴۸).
بوردیو در چیرگی اش بر آنچه که از نظر برخی از جامعه شناسان «تضاد» می‌نماید بر تفسیر دو ساحتی ای متکی است که تنها راه دست یابی به تحلیل جهان اجتماعیِ «چند بُعدی» است. از اینرو می‌گوییم «تألیف» و یا به قول خودش «تلفیق» و دقت شود نه التقاط ! بوردیو هنگام بررسی از آثار فلوبر توصیف بسیار ساده و در عین حال روشنگرانه ای از سبک فلوبر دارد که احتمالا می‌تواند راه گشای بسیار مؤثری جهت تحلیل چند ساحتی جهان اجتماعی باشد . وی کمابیش با همان روش چیرگی بر تضاد بین مارکس و وبر ، در اینجا نیز حاضر می‌شود و رویکری که دنبال می‌کند ، تحلیل و تلفیق روابط میان متون و تحلیل روابط میان تولید کنندگان این متون است ؛ به عبارت دیگر از میان برداشتن شکاف و مرزبندی ها در خصوص تحلیل درونی و صوری متن از یک طرف و تحلیل بیرونی موسوم به جامعه شناسی از طرف دیگر؛ رویکردی که خود آنرا «فدرالیست» می‌نامد. (همه چیز اجتماعی است ، گفتگوی پی یر مارک دو بیازی (متخصص فلوبر، ۱۹۹۲، با پی یر بوردیو ، ج ۱ ، ص۱۸۸).
بوردیو می‌گوید : « … باید از چنین بن بست هایی خارج شویم. در نتیجه بینش من بینشی یکپارچه کننده است نه جانبدارانه . با این وجود همواره گروهی می‌توانند ادعا کنند که رویکرد فدرالیست من در حقیقت رویکردی الحاق گرایانه است ! شاید اینطور باشد ، (…) بُعدی خاص در مطالعه آثار ادبی وجود دارد که نمی‌توان آن را با ابزارهایی صرفاً جامعه شناختی بررسی کرد. برای مثال ، آنچه ما از دستنویس های فلوبر می آموزیم این است که هیچ یک از پدیده های نوشتاری را نمی‌توان صرفاً از یک بُعد تفسیر کرد. کوچکترین تغییری در یک دستنویس باعث می‌شود که اغلب دو یا سه متغیر و گاه از این هم بیشتر عوض شوند….» (همان ، تأکید از من است).
باری کتاب «بوردیو و میدان دانشگاهی …» ، کتابی است که می‌تواند درکی بهتر و بیشتر از جامعه شناسیِ بوردیو را در اختیارمان بگذارد. و خوب است این را هم بگوییم که بوردیو جامعه شناسی را به هنر رزمی تشبیه می‌کند که همانند تمامی هنرهای رزمی ضمن آموزشِ روشِ دفاع از خود ، مسئولیت استفاده از آنرا هم به عهده ی هنرآموز میگذارد: اینکه استفاده نادرست از آن نکنیم و یا ابزار سفسطه خویش قرار ندهیم. و یا حواسمان باشد تا موجب تباهی فکر و اندیشه مان نشویم : فی المثل از اعلام «همه چیز اجتماعی ست» (یا به تعبیری عدم وجود جهان متافیزیکی) ، در کنار «عادت واره ها»ی ناخودآگاه و مشارکت کننده ای که برآمده از جهان اجتماعیِ تحت استعمار دولت است و یا «بازتابندگی» ای که به نوعی راهی است به افشاگری قدرت در میدانها و یا …. ، تا برسد به آشکار شدن محدودیت های «کنشگری» که با اندک لغزشی از سوی ملال و بی مسئولیتی می‌تواند ما را به قعر نهیلیسم و نا امیدی فرو بَرَد ؛ حال آنکه درکِ مورد نظر جامعه شناسیِ بوردیو با اتکا به اجتماعی بودن همه چیز در جهان ، بر خلاف تصور، مهم ترین ابزار شناخت برای تغییر و خروج از موقعیت های بحران زده را در اختیارمان میگذارد. به بیانی همانا اهرمی است که برای «تغییرِ تدریجی شرایط» کلیه جنبش های اجتماعی به آن گواهی می‌دهند…
اصفهان ـ شهریور ۱۳۹۹
- لویی آلتوسر، ایدئولوژی و ساز و برگهای ایدئولوژیک دولت ؛ ترجمه روزبه صدر آرا، نشر چشمه ، ۱۳۸۷
