عکاسی عشایری در ایران بسیار زود و از ابتدای قرن بیستم با ورود نخستین انسان شناسان اروپایی و آمریکایی (اسپونر، بارت، بازن، بک، تاپر و … که تخصص تقریبا همه یِ آنها مطالعات عشایری بود ) آغاز شد. دغدغه یِ این پژوهشگران که چندان نیز با رویکردهای زیباشناختیِ این هنر آشنا نبودند، برجسته کردن دو فرایند بود که از نظر آنها اهمیت زیادی داشت. نخست اینکه تا جایی که امکانات فناوری آن زمان اجازه میداد، اصل موضوع مردم نگاری تصویری را به انجام برسانند. بدین معنا که تلاش کنند با ابزار عکاسی به حد مطلوب و جدیدی از توصیف موضوع مطالعه خود برسند. به همین دلیل آن عکس ها اصولا نه در پی تثبیت یک احساس و یا یک لحظه خاص و یا حتی ایجاد رابطه ای انسانی با ذهنیت خود یا دیگری، بلکه بیشتر در پی جستجوی کارکردهایی بودند که نظام زیستی عشایر بر آنها استواربود و فرایند عکاسی تلاشی برای اثبات آن کارکردها، یا وقایع، یا مهارت ها، و غیره به حساب می آمد.
دومین دغدغه این پژوهشگران که با وجود تفاوت های عمیق٬ تا حدی به زیباشناسی عکاسی شباهتی صوری داشت، جستجو برای موقعیت ها، رخدادها، لحظه ها و روابط “عجیب و غریب” در معنی انسان شناختی این اصطلاح بود. یعنی رفتارها٬ اشیا و روابطی در میان مردمان “بومی” که به دلیل تفاوتشان با فرهنگ پژوهشگران، هر نظر “نامتعارف” ،”بیگانه و “ناشناس” به چشم می آمدند و ابعاد شگفت انگیزی به خود می گرفتند و از سوی مشاهده گران با حالتی از هراس یا تحسین بیان می گردید. موضوع مورد مطالعه در این حالت در دورترین موقعیت انسانی نسبت به پژوهشگر قرار گرفته و عملا به یک “شی بودگی”(reification ) محکوم می شد.
رویکرد نخست را بدین ترتیب می توان فنآورانه نامید. مشکل این نوع رویکردها آن بود که از یک سو نمی توانستند با ابزار طراحی (با قرن ها پیشینه) رقابت کنند و از سوی دیگر روش فیلمبرداری اتنوگرافیک (فیلم های کوتاه میدانی) بسیار زود جانشین عکاسی توصیفی می شد٬ زیرا توان بسیار بیشتری در ثبت و به نمایش گذاشتن دقیق نکات ظریف و نهفته در مهارت ها، روابط، اشیا و مردم مورد مطالعه داشتند. اما رویکرد دوم که می توان آن را بیگانه گرا (exotic ) به حساب آورد٬ در نوعی از عکاسی “هنری” ادامه یافت که گاه و بیگاه با افزودن یادداشت هایی تلاش می شد رنگ و بویی علمی نیز به آن داده شود. اما در حقیقت این قبیل از کارها جز نمونه های جهان سومی از جنس “نشنال جیوگرافی” نبودند. از این رو وقتی برای نخستین بار عکس های حسن غفاری را دیدم، اولین احساسم تحسین عمق انسانی آنها بود. زیرا عکس های غفاری همانطور که لزوما به دنبال نمایش دادن موقعیت کاری، یا حالتی در روابط بین فردی یا میان کنشگر با طبیعت اشیا نیستند٬ در عین حال در جستجو برای رسیدن به یک زیباشناسی از پیش تعیین شده زیاده روی از خود نشان نمی دهند. شاید مناسب باشد بگوییم سبک او به گونه ای طبیعت گرایی (naturalism ) نزدیک است. او در کارهایش یک طبیعت گرای به شدت انسان دوست است که احترامی بسیار فراتر از یک انسان شناس برای انسان هایی که از آنها عکس می گیرد ( و اغلب با آنها زندگی و کار می کند) قایل است. شور عکسها از یک سو و آرامش و صبوری و سادگی آنها از سوی دیگر، گویای حالاتی هستند که شاید تنها بتوان در یک عکاس بومی و با تجربه بالا و عشقی بی نظیر به موضوع کارش یافت. در عکس های دهه هفتاد که رنگی نیستند٬ اگرچه عکاس از عنصری به شدت دستکاری شده در نگاه به عشایر در این نوع از عکاسی خود را محروم می کند. با وجود این٬ همین شیوه به صورتی متناقض به کار او برجستگی بیشتری می دهد و به نظرعمق انسانی کارها قوی تر می شود و در عکس های رنگی نیز٬ رنگ به عنوان بخشی واقعی از اصل و محتوای انسانی و طبیعی عکس عمل می کند و با هدفی از پیش برنامه ریزی شده ( مثلا زیباتر نشان دادن موضوع ) بر ساختار آن چیره نشده است.
ممکن است بپرسید غفاری در میان این مردم به دنبال چیست؟ کدام زیبایی و کدام ارزش ها را می جوید؟ چرا احساس می کند باید این مردمان و زندگی روزمره و فرهنگشان را در قاب عکس ها جای دهد؟ پاسخ شاید ساده تر از آن باشد که تصور می کنیم. او به دنبال ریشه هایی است که شاید هرگز فرصت نکرده بوده از آنها بهره ببرد و سیراب شود. او به دنبال جهانی از دست رفته یا در شرف نابودی٬ دست خود را دراز می کند و با تمام توان خود می کوشد تا این مردمان٬ دست خود را در دست او گره بزنند. تا رودخانه های خروشان زمانه٬ کوچراهِ آنها را با خود نبرند. با دنبال کردن عکس های غفاری در زنجیره ای از زندگی های پر شور و بی ریا احساس یک زیباشناسی صمیمانه می کنیم و این هنر بزرگی است که عکاسی –از این دست- به ما عرضه می کند. تصاویر او ارزشی فزاینده به زندگی روزمره – اما صادقانه- انسان هایی می دهد که وجودشان گویای حرکت پر توان زندگی است. عکسهای غفاری فاقد پیچیدگی هستند و زرق و برقی ندارند. اما زیبایی شان در شفافیت و آرامش او در بازنمایی زندگی سخت مردمانی است که دوستشان دارد.
