شعار و شاید بهتر باشد بگوئیم ادعای «جهان دانش محور»، چندین سال است به صورت یکی از کلیشه های همراهی کننده «جهانی شدن» و «دموکراتیزه شدن اطلاعات» به وسیله طرفدارن بی قید و شرط این فرایند در شکل و محتوایی که در حال حاضر دارد، تکرار می شود و به عنوان اصلی پذیرفته شده مطرح می شود که صرفا باید بر سر سازوکارها و چگونگی تحقق یافتن آن به تامل و یافتن راه حل های مناسب پرداخت، بدون آنکه اصل آن را مورد پرسش قرار داد.
با این وجود اگر صورت مسئله را یک بار دیگر مرور کنیم می بینیم که نمی توان چندان با اطمینان چنین ادعایی را پیش نهاد. چندین واقعیت انکار ناپذیر وجود دارند: نخست آنکه انقلاب صنعتی، توانایی به خواندن و نوشتن و دریافت آموزش ها و مهارت هایی اولیه را در سطح جهان تا حد بسیار زیادی گسترش داد، به نحوی که امروز شاید بتوان گفت اکثریت مردم جهان «باسواد» هستند؛ دوم آنکه، انقلاب اطلاعاتی و تعمیم یافتن شبکه های رسانه ای و ارتباطی ناشی از آن امکانات زیادی را برای مرتبط شدن انسان ها با یکدیگر ایجاد کرد و هزینه این ارتباطات را به صورت بسیار چشم گیری کاهش داد. و سوم آنکه در مجموع این دو انقلاب سبب شدند که تحرک اجتماعی در جوامع انسانی به صورت قابل توجهی بالا برود به این معنی که انسان ها این شانس را داشته باشند که احتمالا در زمان مرگ خود در موقعیت مادی اجتماعی بهتری از زمان تولد خویش قرار داشته باشند.
اما آیا میتوان ادعا کرد که بتوان با حرکت از این واقعیت ها که نسبیت در آنها همواره اصلی اساسی را تشکیل می دهد، به این نتیجه رسید که «جهان دانش محور» و پیرو این استدلال، جهان «شایسته سالار»، ولو در بخشی از کره زمین (کشورهای توسعه یافته) توانسته باشد به یک واقعیت بدل شده و این امر خود الگویی برای سایر نقاط جهان ( کشورهای توسعه نایافته یا در حال توسعه) به وجود آورده باشد؟ در این امر جای شک و تردید زیادی وجود دارد.
شکی نیست که انسان ها امروز به نسبت یک یا دو قرن پیش در موقعیت های مادی بهتری زندگی می کنند و این «بهبود» را می توان به کمک شاخص های مادی و کمی کاملا قابل اندازه گیری نشان داد ( امید زندگی، بهداشت، آموزش ، برخورداری از آب سالم و غذای بیشتر…) اما آیا این شاخص ها را می توان لزوما به معنی «زندگی بهتر» ی به شمار آورد؟ و حتی از این ساده تر، آیا اگر این شاخص ها را نه بر اساس «میانگین» ها بلکه بر اساس موقعیت های واقعی زندگی انسان ها اندازه گیری کنیم، آیا باز هم به همین نتایج خواهیم رسید؟
واقعیت آن است که جهان امروز بیش از آنکه گویای عدالت باشد، نشان دهنده بی عدالتی و عمیق شدن شکاف بین انسان ها در زندگی روزمره شان است و بیش از آنکه یک تحرک اجتماعی واقعی را به انسان ها عرضه کند، همچون قرن پیش آنها را محکوم به زیستن و مردن در موقعیت ( و یا حتی در سطوح پایین تری) از موقعیت تولدشان می کند. جهان کنونی، بیش از آنکه به افراد «اطلاعات» بدهد، آنها را در اطلاعات «غرق» می کند و بیش از آنکه مهارت تحلیل داده ها را به انسان ها عرضه کند، تعداد داده ها و تنوع و تفسیر پذیری و دستکاری در آنها را چنان بالا می برد، که عملا موقعیتی از «نادانی» و «حماقت» سازمان یافته را در این انسان ها به وجود بیاورد که در عین حال از خلال نوعی «اسطوره سازی» هر گونه ای از «ناآگاهی» را نوعی «آگاهی» و هر «امکان ناچیز» را یک «امکان در دسترس» قلمداد می کند. جهانی را در نظر آوریم که همه افراد در آن تصور کنند روزی از روزها بلیط بخت آزمایی یا حساب بانکی شان، برنده جایزه بزرگی خواهد شد که زندگی آنها را برای همیشه تغییر می دهد: اتفاقی که بسیار بسیار بعید است اما تصور آن می تواند روزمرگی انسان ها را بر پایه اسطوره «پیشرفت» و «دانایی» مدیریت و کنترل کند.
بدین ترتیب ساختارهای «امید» که خود از ساختارهای بیولوژیک حیات منشاء می گیرند، می توانند به پایه ای برای ساختن ظرف روزمرگی برای بازتولید واقعیت در موقعیت های هژمونیک شوند. جامعه «دانش محور» در این حالت به اسطوره «دانش» بدل می شود که ظاهرا در دسترس همگان است و اگر کسی از آن استفاده نمی کند، بدین دلیل است که «باور» و «امید» خود را در نوعی انحراف «نومیدانه» از دست داده است. روشن است که دیدن جهان با نگاهی تقلیل یافته به «امید»، ساده تر و با تنش کمتری همراه است، اما آیا می توان ادعا کرد که چنین نگاهی ، سود و تاثیری واقعی نیز بر زندگی انسان ها به آن گونه ای که هست و نه به آن گونه ای که تمایل دارند باشد، بگذارد؟
پاسخ به این پرسش ما را در وضعیتی متناقض قرار می دهد: «نومیدی» می تواند به مثابه نوعی گریز از وضعیت بیولوژیک حیات تلقی شود که به همین دلیل نیز حیات را به خطر انداخته و انفعال فردی و جمعی را جایگزین، تلاش برای «تغییر» کند. در حالی که «امید» هر چند با ساختارهای بیولوژیک انطباق دارد، اما همواره این خطر را در خود دارد که ناخود آگاهی «جانوری/ طبیعی» و مبتنی بر زندگی بر اساس تسلیم و پذیرش و سازگاری با محیط را جایگزین خود آگاهی ای «انسانی/ فرهنگی» و مبتنی بر زندگی بر اساس تمایل به شورش، مقاومت و تغییر محیط کند. تناقض از آن رو ما را بامشکل روبرو می کند، که تجربه زیست انسانی به ویژه در دو قرن اخیر نشان داده است که هر دو موقعیت چنانچه بدون ترکیبی خاص و پویا با موقعیت دیگر قرار نگیرند می توانند ما را به وضعیت های خطرناک و غیر قابل مدیریت برسانند. از میان رفتن فرهنگ در موقعیتی که میلیون ها سال است که ما به مثابه جانوران فرهنگی زندگی می کنیم، زندگی را برای انسان ها ناممکن می کند، در حالی که گریز از طبیعت در حالی که تمام موجودات زنده و بی جان دیگر از چرخه های طبیعی تبعیت می کنند، هر دو برای انسان ها پر خطر ، غیر قابل درک و غیر قابل مدیریت هستند. اما شاید نخستین شرط برای خزوج از این تناقض ، شناخت و درک خود تناقض باشد.
این یادداشت نخستین بار در روزنامه کارگزاران سه شنبه ۱۱ تیر ۱۳۸۷ منتشر شده است.
