سوره اندیشه
۱- تفریح چه نیازهایی را پاسخ می دهد؟ و چه کارکردهایی دارد؟ اگر تفریح نباشد چه می شود؟
مهم ترین کارکرد تفریح کمک به بازتولید زندگی در ابعاد سالم و غیر آسیب شناختی آن است. به عبارت دیگر اگر گروه های اجتماعی و یا افراد از تفریح و آنچه به صورت عام به آن سرگرمی گفته می شودمحروم شوند، این امر بی شک در کوتاه و دراز مدت زندگی آنها را به نحوی از انحا و شاید بتوان گفت به ضرورت به سوی آسیب زدگی یعنی بیمارگونگی می برد. این بیماری ها می توانند از اختلالات عصبی ساده و جزئی تا بیماری های روانی و روان- کالبدی سخت در طیفی بسیار متنوع قرار بگیرند و در چرخه های باطل از سطح فرد به سطح جامعه منتقل شده و خود را در قالب تنش ها، هیجان ها و آسیب های کمابیش سخت اجتماعی نیز بروز بدهند. کالبد فردی یا جمعی که از تفریح محروم شود، یعنی تنها وادار به کار کردن و استراحت ها و انجام ضرورت های بیولوژیک بدنی شود، کالبدی که نتواند آزادی را در قالب های ذهنی (ولو خیالین) و رفتاری تجربه کند، در زیر فشاری قرار می گیرد که هر چند ممکن است در کوتاه مدت آن را با ابزارهای الزام و کنترل اجتماعی حفظ کرد اما در میان مدت و دراز مدت ، نوعی انرژی منفی در خود ذخیره کرده و در لحپظه ای بی شک منفجر خواهد شد. هر اندازه میزان فشار و مدت زمان اعمال آن بیشتر باشد، در لحظه انفجار تخریب بیشتری اتفاق خواهد افتاد. این چیزی است که تقریبا پس از فروپاشی تمام رزیم های توتالیتر شاهدش بوده ایم و امری است به شدت زیان بار که در حد امکان باید از آن پرهیز کرد.
۲- از چه زمانی، مکانهایی خاص در شهر یا خارج از شهر مخصوص تفریح قرار داده شد؟ آیا برای زندگی روستایی نیز مکانی به عنوان تفریح گاه تعریف شده بود؟اولین تفریح گاه ها در چه شهرهایی شکل گرفت و به چه صورت بود؟ هدف از راه اندازی این تفریح گاه ها چه بود؟ سیر تحول تفریح گاهها چگونه بود؟
انسان شناسان معتقدند که تفریح همواره در زندگی انسان ها وجود داشته است. البته در مورد دوره های بسیار باستانی اجماع وجود ندارد. نظری تا مدتها حاکم بود که بنا بر آن انسان های اولیه آنقدر در فقر و محرومیت قرار داشتند که هیچ زمانی برای تفریح نمی یافتند. اما این نظر در مطالعات جدید انسان شاسی تایید نشده است و برعکس در این نظریات عنوان می شود که انسان های اولیه که عمدتا از طریق شکار و گردآوری زندگی می کرده اند از آنجا که امکانات فناورانه ذخیره غذایی را نداشته اند، اتفاقا بخش بزرگی از زمان خود را به تفریح می گذرانده اند یعنی صرفا سرگرم کردن خود با رفتارهایی که ما امروز به آنها «بازی» می گوئیم. رفتار شناسان حیوانی نیز این امر را با مطالعه بر جانوران تایید می کنند که شاید بتوان از نوعی غریزه و نیاز «طبیعی» به بازی و سرگرمی سخن گفت. در دوران کشاورزی، نیز تفریح وجود داشت اما این امر به شدت به موقعیت های طبیعی وابسته بود. همانگونه که هنوز نیز در برخی از روستاهای خودمان مشاهده می کنیم در فصل کشاورزی کار بسیار سخت است اما در فصل ها دیگر بسیاری از مردان یا زنان بخش بزرگی از زمان خود را به سرگرمی می گذرانند. البته در دوران مدرن این بخش دائما کم تر شده است زیرا کارهای فصلی یا صنعتگری های محلی برای شهرنشینان و یا حتی توریسم شهری که روستاها را اشغال کرده است عملا چنین فرصت هایی را از میان برده است.
اما با دوران مدرن و صنعتی در اروپا، ابتدا زندگی انسان ها به طور کامل مورد یورش پدیده «کار صنعتی» قرار می گیرد. در قرن نوزده مردم شهرنشین تقریبا هیچ نوع تفریحی نداشتند و کار حتی زمان استراحت طبیعی آنها را نیز از میان می برد. این دورانی بود که سرمایه صنعتی در پی ایجاد بالاترین انباشت ثروت بود. خانواده ها از زن و مرد و کودکان در کارخانه ها یا معادن کار می کردند و زمان آزادشان در شبانه روز به زحمت به ۸ ساعت می رسید که اگر می توانستند صرف خوابیدن و خوردن می کردند. این وضعیتا البته چندان نپائید و بزودی جنبش های مقاومت و مطالباتی کارگران آغاز شد که می خواستند زمان استراحتی از آن خود داشته باشند به این ترتیب بود که در مبارزه ای طولانی کار به ۸ ساعت در روز و ۵ یا ۶ روز در هفته تقلیل یافت و بعدها، مرخصی با حقوق نیز به این امر اضافه شد. بدین ترتیب بار دیگر زمانی برای تفریح به وجود آمد که در سیری صعودی در جامعه مدرن تا بروز بحران های سرایه داری ابتدا در دهه ۱۹۳۰ و سپس از سال های ۱۹۷۰ و سرانجام در اوج خود از دهه ۱۹۹۰ تا امروز شروع به سقوط کرد.
امروز تفریح از یک سو به بخشی عظیم تبدیل شده است که یکی از بزرگترین بخش های اقتصادی را تشکیل می دهد، اما از سوی دیگر به دلیل بحران عمومی سرمایه داری و اقتصاد و سیاست در جهان، و شکننده شدن چشم انداز های طبقه متوسط، عصر طلایی آن یعنی دموکراتیزه شدن این بخش و گسترش عظیم آن در طبقات متوسط درآمد جامعه با رکود و حتی پسرفت روبرو شده است.
اما در آنچه به تفریح گاه مربوط می شود، این ها بخش هایی از فضای شهری و غیر شهری هستند که کارکرد آنها فراغت تعریف شده است. تفریح گاه ها نیز هموراه وجود داشتند اما با به وجود آمدن و گسترش مرخصی با حقوق از نیمه دهه ۱۹۳۰ بود که در سراسر جهان شروع به گسترش کردند و اوج خود را در سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰ یافتند. در این سالها رفاه به ویژه در طبقه متوسط اروپایی و آمریکایی دائما افزایش یافته و به این ترتیب نیاز به فضاهای تفریحی و وسایل تفریح نیز بیشتر می شد. همین امر در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ در گروهی از کشورهای در حال توسعه نیز ظاهر شد، چه به مثابه ساخت تفریح گاه هایی برای مردمی که از کشورهای توسعه یافته به آنجا می آمدند ( و در بسیاری موارد با ایجاد حوزه های آسیب شناختی مثل توریسم جنسی یا توریسیم پزشکی)و چه با ثروتمند شدن گروهی از مردم خود این کشورها و تبدیل شدن آنها به مشتریان بالقوه و بالفعل برای کشورهای توسعه یافته و یا برای توریسمی داخلی ( نظیر کشورهای نفت خیز یا کشورهای صنعتی نوظهور نظیر چین و آسیای جنوب شرقی).
فضاهای تفریحی به تدریج در طول نیم قرن اخیر بدل به فضاهایی اقتصادی شدند و کالاها و خدمات تفریحی همچون سایر شاخه های صنعتی و اقتصادی به کالاهایی که نیاز به بازاریابی، تبلیغ و مصرف هر چه انبوه تر داتشند و این امر هم ابعاد مثبت داشت و هم ابعاد منفی.
۳- آیا از طرف مردم از تفریح گاهها خود به خود استقبال می شود و یا نیاز به تحریک مردم وجود دارد؟ روشهای تحریک مردم به سمت تفریحگاهها چه بوده است؟
تفریح گاه ها اشکال گوناگون داشته است که در گونه های تقریبا یکسانی در سراسر جهان به وجود آمده اند برای مثال تفریح گاه های طبیعی برای کسانی که نیاز به بازگشت به طبیعت و دور شدن از شهرهای شلوع را در خود احساس می کرده اند، و یا نیاز به بازی و فضاهایی برای بازی در همه اشکالش، و یا فضاهایی برای خوراک و جشیدن غذاهای متنوع، و یا فضاهایی برای گذران اوقات فراغت برای عبادت و معنویت همچون مساجد، تکایا، حسینیه ها، کلیساها و …و یا مصرف فرهنگی همچون سینماها، تئاترها، کتابخانه ها، مراکز فرهنگی، موزه ها و غیره و یا سرانجام مکان ها وفضاهایی برای گردش و پرسه زدن همچون خیابان ها، بازارها و مراکز تجاری که در آنها کارکرد فراغتی با یک یا چند کارکرد دیگر همچون خرید پیوند بخورد.
متاسفانه دخالت حوزه سیاسی و هژمونی های ناشی از آن و همچنین ایدئولوژیزه شدن و کردن فضاهای تفریحی و زمان های تفریحی، اثراتی منفی از خود بر جای گذاشته است که در آن واحد هم دستکاری کننده برای دیگران هستند و هم برای خود این حوزه ها. تصور اینکه می توان از تفریح و بازی برای تغییر فکری افراد و واداشتن آنها به هم خط شدن باحوزه سیاسی استفاده کرد همواره در جوامع انسانی دارای قدرت سیاسی تمرکز یافته وجود داشته است، اما از مدرنیته به این سو، این تصور بیش از پیش افزایش یافته و امروز به شکل گسترده ای در تمام رژیم های سیاسی از دموکراسی ها تا دیکتاتوری ها دیده می شود. تفاوت میان این دو دسته بیشتر تفاوتی پیوستاری است تا ماهوی و البته با میزانی از کارایی که بسیار متفاوت است. در سیستم های دموکراتیک ایدئولوژیزه کردن به صورت ظریف و در پرده انجام می گیرد که ممکن است به نظر بیاید در کوتاه مدت تاثیری نداشته باشد اما بی شک در دراز مدت با درونی کردن ایدئولوژی بسیار موثر است. برعکس در سیستم های توسعه نایافته سیاسی که اغلب شکل دیکتاتوری یا شبه دیکتاتوری دارند، ابدئولوژیزه کردن حوزه فراغتی اغلب ادعا می کند که تاثیری بلافصل و فوری دارد که چندان به دور از واقعیت نیز نیست اما این تاثیر کوتاه مدت و ناپایدار بوده و در دراز مدت نه فقط ایدئولوژی را درونی نمی کند بلکه در کنشگران مقاومتی سخت و مصونیتی ریشه دار را جا می اندازد که حتی از درونی شدن آن ایدئولوژی ها پس از تغییر سیستم ها و دموکراتیک شدن آنها نیز جلوگیری می کند.
مردم نیاز به درس گرفتن برای آنکه چگونه تفریح کنند ندارند، به نظر من، هر پدر و مادری، هر خانواده ای و هر دوستی می داند چه چیزی برای فرزندان و دوستا ن دیگرش بهتر است. البته همواره خطراتی درسطح همه سیستم ها نیز وجود دارداما بهترین راه جلوگیری از این خطرات دادن ابزاهای لازم شناخت به کنشگران است و نه استفاده از سیستم های ممنوعیت و تشویق های مبالغه آمیز و ایدئولوژیک که تقریبا همیشه اثر معکوس و مخرب داشته اند.
۴- در حال حاضر تفریحات متفاوت از آنچه ما می شناسیم در دنیا کدامند؟ هریک بر اساس چه ضرورتی شکل گرفته اند؟ و با چه اهدافی ایجاد شده اند و چه نتایجی دارند؟
پیوستاری که در تفریح ها در آن قرار می گیرند بسیار متنوع هستند و تقریبا بی حد و حصر است. بسیاری از این تفریح ها در کشور ما به صورت رسمی وجود ندارند اما به شکل زیر زمینی وغیر قانونی وجود دارند. بسیاری از تفریح هایی که در سطح جهان وجود دارند و در کشور ما ممنوع هستند، تفریح هایی هستند که آسیب زا و خطرناک برای جامعه به شمار می آیند. این تفریح ها به بدترین غرایز انسانی امکان بروز و رشد می دهند و طبعا جای هیچ دفاعی از آنها نیست اما تمام مسئله بر سر آن است که چگونه می توان با گسترش آنها مبارزه کرد. از دیدگاه جامعه شناسی یک امر مسلم است: اینکه تا زمانی که برای «کالایی» تفریحی ، نیاز ، ولو نیاز کاذب، وجود داشته باشد ، سیستم های اقتصادی کنونی در جهان که بخش بزرگی از آنها سیستم های زیر زمینی فاسد هستند، این کالا را تولید می کنند و هر اندازه هم با تولید و مصرف چنین کالایی مبارزه شود، این جای مبارزه با دلایل ایجاد نیاز را نمی گیرد. بنابراین به نظر ما باید به سوی ریشه ها رفت و سیاست های ممنوعیت و مجازات را که البته همواره تا حدی لازم هستند، را به عنوان آخرین حربه ها و به صورت محدود مورد استفاده قرار داد. جامعه ای که سالم باشد به سراغ تفریح های ناسالم کمتر خواهد رفت و جامعه ای ناسالم هر اندازه هم در آن این تفریح ها ممنوع باشد آنها را در خود تولید و مصرف می کند و طبعا پی آمدهای اجتماعی آن را نیز باید تحمل کند.
اینکه تفریح ها با چه اهدافی در جهان تشکیل شده اند به آن بر می گردد که چه کسی آنها را ایجاد کند، بخش خصوصی تقریبا همیشه به فکر ایجاد درآمد برای خود است و بنابراین انگیزه اصلی برای آن ایجاد در آمداز هر راهی است، در حالی که بخش اجتماعی و مدنی جامعه در پی آن است که از طریق نظام های تفریحی، با ابزارهای فرهنگی، فراغتی، ورزشی و غیره جامعه سالم تر و قابل زیست تر و هماهنگ تر با طبیعت به وجود بیاورد که اهداف توسعه پایدار یعنی حفظ کیفیت زندگی در دراز مدت را ممکن کند. به نظر ما صرفا با ترکیب این دو دغدغه است که می توان به موقعیتی مطلوب رسید. سیاستگزاری بخش عمومی در راه بهبود موقعیت جامعه، بدون تلاش برای ایدئولوژیزه کردن از یک سو، سیاست های بخش خصوصی برای تبدیل این بخش به یک بخش درآمد زا.
۵- تفاوت های تفریح و تفریحگاههای مدرن با سایر نمونه ها چیست؟
مهم ترین تفاوت در آن است که در حوزه مدرنیته با شناختی که از سازوکارها و قابلیت های تفریح وجود دارد، هم می توان سیاستی کالایی را به خوبی پیش برد و از تفریح یک بخش اقتصادی پر سود و پر رونق ساخت که به توسعه اقتصادی جامعه، اشتغال زایی و پیشرفت مادی یک کشور کمک کند. و هم می توان با سیاست گزاری های فرهنگی کاری کرد که جامعه به سوی سلامت روانی و اجتماعی بیشتری پیش رفته و آسیب های کوتاه و دراز مدت را از خود دورتر کند. برای آنکه مردمانی فرهیخته داشته باشیم و مردمانی که بدنی سالم و ورزیده داشته باشند بی شک نیاز به سیاست گزاری در زمینه های متنوع فرهنگی از کتابخانه و سینما و ورزش گاه و گردشگاه و غیره وجود دارد ولی باید دانست که اشتباه در سیاستگزاری یا اشتباه در اجرای سیاست هایی حتی مناسب می توان تمام این فضا ها را به موقعیتی معکوس با اهداف تاسیسشان تبدیل کند و جامعه را به سوی قهقرا و سقوط پیش ببرد.
۶- تجلیات غربزدگی در تفریحگاه ها و تفریح های ما کدامند؟
«غربزدگی» به نظر من باید به آسیب هایی اطلاق شود که از طریق انتقال گروهی از بی ارزش ترین موقعیت ها و کالاهای فرهنگی فرب در سیستم ما ظاهر می شود و بارزترین شکل ظهور آن بی هویتی فرهنگی و شیفتگی در برابر بیگانه ای است که عموما شناختی از آن وجود ندارد. غربی که ما تصور می کنیم می شناسیم چیزی نیست که در واقعیت وجود دارد بلکه چیزی است که اغلب کمپانی های بزرگ قصد فروش کالاهای بی ارزش و مبتذل خود را به نام آن دارند. آیا ما با غربی که در آن ویکتور هوگو، آلبر کامو، انشتین، و … وجود دارد مخالفیم؟ یا با غربی که حاصل آن پورنوگرافی و سریال های مبتذل و احمقانه است؟ ما بیشتر مورد دوم را به مثابه کل «غرب» می گیریم و این نادرست است اگر غرب صرفا بر اساس پورنوگرافی و حماقت سریال های کم ارزش بنا شده بود نمی توانست چنین اندیشه و ارزش های زیباشناسانه ای را در زمینه های مختلف از هنر و ادبیات گرفته تا علم و دانش به وجود بیاورد. بنابراین به نظر من، مهم ترین دلیل غربزدگی در مفهومی که به آن اشاره کردم نشناختن «غرب» یا بهتر بگویم تمدن ها دیگر است. و اینکه ما لزوما تمدن ها و فرهنگ های دیگر را مخالف خود بدانیم؛ تمدن ها و فکر و شعور و هنر و زیبایی و علم نیستند که می توانند ما را به انحراف بکشانند بلکه آن جنبه های زشت و بی ارزش و کالاهای بنجل غرب و البته شرق (نگاه کنید به همین کالاهای فرهنگی و غیر فرهنگی که در سال های اخیر از کشورهای چون چین و کره به کشور ما ریخته است) می توانند چنین کنند. ممکن است ما غربزدگی را صرفا در گروهی از شکل ها، لباس ها، دکورها و … ببینیم و تمام تلاش خود را مصروف آن کنیم که این چیزها را از میان برداریم. ممکن هم هست که این کار رابا زور کرد( کما اینکه با زور هر کاری را می شود در کوتاه مدت کرد) اما غربزدگی در مغز افراد است که ضربات خود را وارد می کند و این حتی اگر همه لباس ها و دکورها را به خیال خود «غیر غربی » کنیم نه تنها از میان نمی رود بلکه حتی تقویت می شود. برای چنین کاری نیاز به سیاست گزاری های بسیار دقیق تر و موشکافانه تری از مبارزه با ظواهر است که ما خود را به آن محدود کرده ایم و البته نیز نتیجه ای از آن نمی گیریم کما اینکه سال های سال است که این برنامه ها آغاز می شوند و بعد از مدتی که شکل ها را تغییر می دهند بار دیگر همان شکل ها به صورتی وقیحانه تر و بارزتر ظاهر می شوند. من بارها تاکید کرده ام که بهترین پادزهر در برابر غربزدگی ، افزایش آزادی های دموکراتیک و اجازه دادن به رقابتی آزادمیان خلاقیت جامعه مدنی در تولید محصولات و کالاهای فرهنگی با ارزش در برابر محصولات بی ارزش است و نه جذاب کردن ابتذال از طریق ممنوع کردنش. اما متاسفانه چون سیاست های ما صرفا بر اساس مبارزه با شکل ها تنظیم شده اند همواره برنامه ها به همان صورت سابق تداوم یافته و غربزدگی در بدترین شکل و محتوای ممکن از درون به جامعه ما یورش برده وآن را مسخ می کند.
۷- تاثیرات و پیامدهای فرهنگی تفریحگاه ها چه بوده است؟
تفریح گاه یک فضا است و فضا به خودی خود، تاثیری بر چیزی ندارد. اما همانگونه که گفتم دخالت های سیستم های اجتماعی از جمله سیاست های حوزه سیاسی و ایدئولوژیزه کردن مسائل است که به تاثیر گزاری های منفی منجر می شود. برای مثال وقتی با یک تفریح گاه معمولی و ساده به گونه ای برخورد می شود که گویی فضایی برای فساد است ، نباید تعجب کرد که آن تفریح گاه و فضاهای شبیه به آن در فاصله ای کوتاه یا بلن مدت واقعا تبدیل به محل هایی برای فساد شوند. ما باید اعتماد بیشتری به مردم، به جوانان به خانواده ها و به سیستم های سنتی و عرفی جامعه خود داشته باشیم و خیال نکنیم که مردم خود نمی توانند از خود محافظت کنندو به عبارت دیگر تا زمانی که ما از سیاست تصدی گری و از بالا نگاه کردن به جامعه خارج نشویم شانسی برای گریز از تاثیرات منفی حوزه های نفوذ غربزدگی و فساد ناشی از آن نخواهیم داشت. البته همه چیز به آن بر می گردد که بتوانیم میان سیاستگزاری های کنترل و آزادی های لازم برای جامعه به تعادل لازم برسیم که این کار بسیار مشکل و طریفی است که تقریبا فرصت و امکانی برای اشتباه یا پیش رفتن از راه آزمون و خطا در آن وجود ندارد.
۸- تاثیرات و پیامدهای سیاسی تفریحگاهها چه بوده است؟
تمایل به ایدئولوژیزه کردن تفریح و تفریح گاه ، به صورتی معکوس از این فضاها و کارکردها که به خودی خود هیچ محتوای سیاسی در خود ندارند، محتواها و اشکال سیاسی می سازد و این چیزی است که ما بارها وبارها در سال های اخیر شاهدش بوده ایم. یک برخورد نادرست و نامناسب از سوی یک مامور که شاید کاملا خود سرانه انجام گرفته باشد ، به حساب کل سیستم گذاشته می شود و این یعنی سیاسی شدن در معنای بد کلمه که طبعا باید از آن فاصله گرفت. اصولا من معتقدم باید بسیاری از فضاها را از حوزه سیاسی خارج کرد و مجال داد که این فضا ها رشد کارکردی خودشان را بکنند. البته تا زمانی که جامعه ای در تنش باشد این کار ممکن نیست به همین جهت نیز شاید مهم ترین خدمت هر کسی که دغدغه ای برای بهبود وضعیت داشته باشد ، باید تنش زدایی و آرام کردن فضای عمومی جامعه و پرهیز به هر قیمتی از دامن زدن به اختلافات و جدایی ها و تلاش برای افزایش این درک دانست که افراد و کنشگران فردی و اجتماعی ما بفهمند که باید با یکدیگر زندگی کنندو وباید میزان تحمل خود را بالا برده و میزان حساسیت خود را به تفاوت پایین بیاورند. معنی این حرف بی بند و باری نیست. قانونی بی شک این وظیفه را بر عهده دارد که ارزش ها و معیارهای انسجام اجتماعی و عرف و سنت و اعتقادات مرد مرا حفظ کند اما معنای این حرف آن نیست که تصور کنیم می توان همه مرد مرا وادار کرد که یک جور بیاندیشند، یک جور رفتار کنند ویک جور سخن بگویند: چنین تمایلاتی توتالیتاریستی است که هیچ ریشه ای نه در سنت اسلامی ما و نه در سنت ایرانی ما ندارند و افزون بر همه اینها هیچ گاه در طول تاریح جز از طریق خشونتی هولناک و مخرب نتوانسته اند آن هم در کوتاه مدت به کرسی بنشینند.
۹- آیا سایه نظام سرمایه داری بر سر تفریح وتفریح گاه نیز سنگینی میکند؟
بی شک چنین است در دنیای امروز سرمایه داری چه در قالی های رسمی آن یعنی نظام سرمایه داری کالایی کردن حوزه تفریح به هر قیمتی بدون توجه به آسیب شناسی آن درسطح اجتماعی و زیست محیطی و جه سرمایه داری غیر رسمی و وحشیانه مافیایی که آشکارا جنایت را به صورت کالا در آورده است در حوزه فراغت زمینه ای بی پایان برای سودبری می بینند واز آن به صورت آشکار و بی دغدغه ای استفاده می کنند و من گمان می کنم این وظفیه دولت ها وجامعه مدنی است که از این سوء استفاده جلوگری کنند.و البته این حرف بدان معنا نیست که ما باید به سوی دولتی کردن این حوزه برویم برعکس من گمان می کنم سرمایه داری موسوم به جامعه محور که بسیاری از کشورهای توسعه یافته همچون اسکاندیناوی و آلمان و یا حتی در حال توسعه همچون هند آن را تجربه کرده ا ند راه حلی مناسب برای مدیریت بخش فراغت و تفریخ به حساب می آید.
۱۰- آیا میتوان تفریحات و تفریحگاه ها را به تفریحگاه ساده زیستی و تفریحگاه اشرافی و سرمایه داری تقسیم کرد؟ اکنون کدام یک بیشتر مورد اهتمام دولت است؟ تفریحگاه هایی که ساخته می شود به چه نسبتی میان اقشار مختلف تقسیم می شود؟
آنچه از نظر جامعه شناسان برای هر جامعه معتدلی بیش از هر چیز لازم است دموکراتیزه کردن تفریح و تفریح گاه ها است یعنی ایجاد امکان بهره برداری از اوقات فراعت برای بیشترین تعداد از افراد یک جامعه بنابراین تمایل به ایجاد تفریح گاه ها و تفریح های اشرافی بی شک گرایشی منفی چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت است. آنچه در کشور ما مشاهده می شود این است که متاسفانه نسبت به دموکراتیزه کردن تفریح ها در بسیاری موارد کوتاهی شده است و در عوض به تفریح ها و تفریخ گاه های اشرافی بسیار آزادی عمل داده شده است. در حالی که تعداد سینما ها و تئاترهای ارزان قیمت و حتی پاتوق ها و اماکن فرهنگی هر روز رو به کاهش است تعداد هتل ها و فروشگاه ها و بوتیک ها و رستوران های فوق گران هر روز افزایش می یابد. این امر هم در کوتاه مدت و به خصوص در دراز مدت اثرات مخربی بر جای می گذارد که در سطح حوزه اوقات فراعت باقی نخواهد ماند.
۱۱- تفریح و تفریحگاهی که از نوع لذت حلال و بهره بردن صحیح از دنیا باشد چه خصوصیاتی دارد و مصداق آن کدام است؟ و تفریح و تفریحگاهی که از نوع لعب و لغو باشد چه خصوصیاتی دارد و مصداق آن کدام است؟
فکر می کنم هر خانواده و حتی هر کنشگر منطقی و تحصیلکرده ای پاسخ این پرسش ها را می داند و نیازی نیست که بدان ها پاسخ داده شود. اما صرفا برای اشاره روشن است که تفریحی که در فرد یا گروه ایجاد آسیب نکند، و برعکس موقعیت او را بهتر کند ، سالم و عکس این ناسالم است. به نظر من همه چیز به تفسیری بر می گردد که از این امر بدهیم. نظر من آن است که هیچ کس بهتر از یک خانواده یا خود افرادی که به حد مشخصی از شناخت رسیده باشند بهتر از دیگران نمی تواند خیر وصلاح خود را تشخیص دهد و به همین دلیل سیاستگزاری درست آن است که امکان این کار را در محیطی به دور از تنش فراهم کند. مصداق یک تفریح سالم در ورزش است و مصداق تفریحی ناسالم در اعتیاد و فحشا و این در تمام جهان صدق می کند، حال اگر تفریحاتی از نوع دوم وجود دارند باید به سراغ ریشه هایی رفت که جنین نیازهای بیمارگونه ای را در یک جامعه ایجاد و گسترش می دهند و نه به سراغ معلول ها و مبارزه بی پایانی که ما با شکل ها آغاز کرده ایم و طبعا هر بار راس شاخه ها را می زند، به جای آنکه فساد و تباهی را بخشکاند به آنها امکان بیتشری برای رشد می دهد. کدام زن یا کودک است که از قربانی شدن خود به مثابه ابزار فساد راضی باشد و اگر چنین می شود باید دید که ریشه ها در کجا هستند. من تنها می توانم بگویم مسائل و مشکلات در این زمینه ها بسیار زیادند و به این سادگی نمی توان سیتسم های موجود را تغییر داد و اگر امکان مبارزه با این مفاسد صرفا از طریق زور و ممنوعیت ممکن بود مطمئن باشیم که تا به حا هیچ اثری از چنین چیزهایی در جهان باقی نمانده بود.
۱۲- برنامه های تفریح چه باید باشد؟ شهربازی ها که عمدتا با هراس و دلهره جذابیت و هیجان ایجاد می کنند چگونه ارزیابی می شوند؟
به نظر من، بهترین برنامه های تفریحی ایجاد امکانات فرهنگی است. تاسیس کتابخانه ، کتابفروشی، تقویت ناشران و تولید کنندگان کالاهای فرهنگی، هر اندازه فرهنگ ، البته فرهنگ واقعی و نه فرهنگ سفارشی و کالایی و قلابی در یک جامعه بیشتر شود آن جامعه مصونیت بیشتری در برابر فساد و مصادیق آن در فالب تفریح خواهد یافت. جامعه که آکنده از نمایشگاه های هنری، موزه ها، کتابخانه ها، کتاب هایی در دسترس و ارزان قیمت باشد، بی شک کمتر به سوی فساد خواهد رفت. تا جامعه ای که در آن تفریح تنها برای اشراف امکان پذیر باشد و یا در مدارهای زیر زمینی. شهرهای بازی که به آن اشاره کردید یکی از مظاهر تفریح هستند اما نمی توان چندان آنها را فرهنگی دانست در جهان این شهر ها اغلب به وسیله کمپانی های سرمایه داری اداره می شود و در آنها عمدتا تلاش می شود با دادن انگیزه به غرایز پیش پا افتده انسان ها مثل ترس یا هیجان آنها را سرگرم کرد. طبعا نمی توان شهر های بازی را بی فایده دانست اما اگر یک شهر بازی می سازیم به نظر من باید ده ها کتابخانه و مرکز فرهنگی دیگر نیز بسازیم. تا بتوانیم تعادل را در جامعه ایجاد کنیم.
این گفتگو با مجله سوره اندیشه به صورت الکترونیک، در تابستان ۱۳۸۹ انجام گرفته و در شماره ۴۶-۴۶، آذر و دی ۱۳۸۹ منتشر شده است.
