انسان‌شناسی و گفت و گوی تمدن‌ها (بخش دوم)

مرحلۀ انتقادی

تعریف علوم اجتماعی به معنای علومی کاربردی و الگو گرفته از علوم طبیعی که باید صرفاً می‌توانستند نقشی کمکی برای سرمایه‌داری یا استعمار در افزایش بهره‌برداری و کاهش هزینه‌های اجتماعی-انسانی داشته باشند، بسیار زودتر از آن چه تصور می‌رفت به پایان رسید. البته این بدان معنی نبود که حوزه‌های کاربردی در این علوم از میان بروند و یا رابطۀ کل دست اندرکاران آن‌ها با قدرت‌های سرمایه‌ای و سیاسی حذف شوند. بلکه بیشتر بدان معنی بود که گرایشی انتقادی و هرچه قدرتمندتر در آن‌ها ظاهر شود که نه تنها در برابر سرمایه‌داران و استعمارگران بایستد بلکه سبب شود که کل این علوم نیز به یافتن شخصیتی مستقل و روش‌هایی به دور از روش‌های سود محور تحقیقات اولیه روی بیاورند. رابطه‌ی همبستگی انسانی و منحصر به فردی که میان پژوهشگر و موضوع پژوهش در طول مطالعات به وجود می‌آید و اهداف انسان‌گرایانه‌ای که در نزد پژوهشگر به سرعت جایگزین اهداف سودمندانه می‌شود، دلایلی اساسی بودند که سبب شدند بسیاری از پژوهشگران در موضع انتقادی قرار بگیرند. جامعه‌شناسان به زودی دریافتند که نقش پژوهش‌های اجتماعی آن‌ها باید پیش از آن‌که افزایش بهره‌وری کار را هدف بگیرد، بالا بردن سطح کیفی زندگی کارکنان و به خصوص فقیرترین اقشار کارگری را هدف خود قرار دهد. (Ritzer 1988).

انسان‌شناسان نیز دریافتند که رسالت آن‌ها پیش از هر چیز، دفاع از «تفاوت» های فرهنگی و حق باقی ماندن این تفاوت‌ها است و نه کمک به از میان بردن آن‌ها از طریق کاربردی کردن برنامه‌های یکسان‌سازی و حذف فرهنگ‌های غیراروپایی است (Asad 1973; Preston 1996). در برابر این واکنش علمی در میان پژوهشگران، حوزۀ اقتصادی و سیاسی نیز طبعاً واکنش نشان دادند و تلاش کردند اصولاً علوم اجتماعی را به حاشیه برانند و آن‌ها را از اعلام نظر و اعمال نفوذ در حوزه‌های مربوطه محروم کنند. چهرۀ جامعه‌شناس و انسان‌شناس به این ترتیب به چهره‌هایی حاشیه‌ای بدل شد و این شاخه‌های علمی کمابیش در موقعیتی قرار گرفتند که نسبت به علوم پایه و به ویژه علوم مبتنی بر تکنولوژی در ردۀ دوم قرار بگیرند.

چهرۀپژوهشگر به مثابۀ منتقد اجتماعی و نوعی مخالف‌خوان حرفه‌ای هرچه بیشتر در فاصلۀ دو جنگ جهانی و به ویژه در رودررویی این پژوهشگر با گسترش فاشیسم تبلور می‌یافت.

پوزیتویسم روش‌شناختی که در طول صد سال نخستینِ علوم اجتماعی چه در اروپا و چه به ویژه در آمریکا، تلاش داشت تا علوم اجتماعی را بیش از هر چیز در خدمت اهداف جامعۀسرمایه‌داری نوین قرار دهد، در رودررویی با پدیدۀ فاشیسم کاملاً‌ ناتوان ماند؛ زیرا به هیچ رو نمی‌توانست «عقلانیت» مورد ادعای خود برای نظام جهانی سرمایه‌داری را با ظهور این پدیده توجیه کند. به این ترتیب سنت پژوهشگرانه‌ای که «مکتب فرانکفورت» با اندیشمندانی چون آدورنو، هورکهایمر آغاز کرده بود (Jay 1973, 1984) از خلال اندیشمندانی چون مارکوزه (۱۹۶۸a. 1968b, 1969, 1973,1963) و پس از او هابرماس (هولاب ۱۳۷۵) تا به امروز رسید و توانست به محور اساسی اندیشۀ جامعه‌شناختی بدل شود. مارکوزه شاید بیش از دیگران در این تغییر جهت جامعه‌شناسی نقش داشت زیرا او بود که تلاش کرد گرایش قدرتمند «ضدفرهنگ» (Marcuse 1968a; Morin 1970; Tourain 1999) (Counterculture) در آمریکای دهه‌های ۵۰ و ۶۰ قرن بیستم و جنبش‌های دانشجویی اعتراض‌آمیز را در قالب یک رویکرد «انقلابی» تبیین کند و هرچند خود نتوانست این رویکرد را به نظریۀ عمیقی بدل سازد اما راه برای حرکات نظریه‌پردازانۀ بعدی را تا اندازۀ زیادی هموار کرد. بدین ترتیب بود که حتی پس از سقوط کمونیسم و فروپاشی شوروی، گرایش انتقادی توانست در برابر ضربۀ ناشی از بحران مشروعیت علوم اجتماعی بلوک شرق دوام آورده و با توان زیادی در مبارزه با فرایند تک‌بُعدی جهانی شدن قدم گذارد و حتی بخشی از این گرایش توانست به سوی نوعی نوزایی مارکس‌گرایی در جامعه‌شناسی برود.

در حوزۀ انسان‌شناسی نیز اندیشۀ انتقادی توانست به خصوص رویکرد و روش را هدف گرفته و با کنار گذاشتن انواع قوم‌محورگرایی‌ها و اروپامحورگرایی‌ها، تجدید نظری اساسی در روش‌های مردم‌نگاری به وجود بیاورد که اساس آن پذیرش روش مالینوفسکی بر محور قرار دادن مشاهدۀ مشارکتی (Lombard 1984; Malinowski 1929 1931) (Participant Observation) و به کارگیری گسترده‌ی رویکردی امیک (emic) در برابر رویکردهای اتیک (etic) بود (Harris 1968; Headland 1990; Nanda 1998). به گونه‌ای که بتوان نقطه‌نظر بومی و درونی نسبت به امر واقعی (امیک) را جایگزین نقطه‌نظر مشاهده‌گر بیرونی و بیگانه (اتیک) کرد. ماروین هریس، انسان‌شناس آمریکایی ضمن ارایۀ این دو رویکرد در چهارچوب نظریۀ ماتریالیسم فرهنگی خود تلاش کرد نشان دهد پژوهشگر در اغلب مواقع ناچار به مقابله با قدرت سیاسی حمایت کننده از خود و در حقیقت بیرون راندن این قدرت از حوزۀ مطالعاتی خویش است (۱۹۶۸).

در این میان رویکرد اساسی و قدرتمند پیر بوردیو در تبیین مفهوم «بازتابندگی» (reflexivity) در علوم اجتماعی (Clifford 1976; Hhitaker 2000; Hymes 1969; Bourdieu 1992) و رویکرد روش‌شناختی پر اهمیت کلیفورد گیرتز در تبیین روش‌های امیک همچون روش «توصیف انبوه» (Thick Description) در انسان‌شناسی (۱۹۸۳، ۱۹۷۳) نیز توانستند از سلطۀ قدرتمند سودجویی آکادمیک در حوزۀ انسان‌شناسی جلوگیری نمایند.

لزوم تبیین جدیدی از مفهوم گفت‌و‌گو

بدین ترتیب علوم اجتماعی به‌طور عام و انسان‌شناسی به‌طور خاص به سوی تبیین مفهوم «تفاوت» (difference)، «دیگر بودگی» (alterity) از یک طرف و «پیچیدگی» (complexity) و «تقریب» (approximity) از طرف دیگر روی آوردند که شاید بتوان آن‌ها را در نوعی تقارن نسبت به «ابطال‌پذیری» (falsifiabilitiy) پوپری (۱۹۷۳, ۱۹۸۵) و «پارادایم‌گرایی» (paradigmatism) کوهنی (کوهن ۱۳۶۹؛ Kuhn 1983) در فلسفۀ علمی قرار داد.

تبیین این مفاهیم به نوبۀ خود می‌توانست راهگشای حرکت به سوی «گفت‌وگو» در معنایی جدید باشد؛ و در اینجا اگر از یک معنای جدید در گفت‌وگو سخن گفته می‌شود بدان دلیل است که گفت‌وگو، در معنای «قابله‌وار» (maieutic) و سقراطی آن (Belaval 1969) همواره کمابیش در اندیشۀ غربی حضورداشته است. البته شکی نیست که این اندیشه در اغلب موارد به جای توسل به چنین گفت‌وگویی، به سهولت و فراوانی بسیار از ابزارهای زور و خشونت برای گسترش منطق خود در نزد «دیگری» استفاده نموده است، اما لااقل از دوران روشنگری این ادعای «نظری» را داشته است که مبنای گفت‌وگویی به دور از خشونت نیز می‌توان به حضور همه جانبۀ «عقلانیت» دست یافت. بنابراین می‌توان پنداشت که هدف از رویکرد جدید نسبت به گفت‌وگو، لااقل از دریچۀ دید انسان‌شناسی پیش از آن‌که «رسیدن» به «نقطه‌ای مشترک» باشد، خود «فرایند حرکت» در زمینه‌ای مبتنی بر مشروعیت داشتن تفاوت‌ها و دیگربودگی‌ها، حتی در متناقض‌ترین (و در نتیجه به ظاهر در «غیرعقلانی‌ترین» اشکال آن‌هاست. نبود «اصل» و «نقطۀ آرمانی» که خود را در حضور دائم موقعیت‌های پیچیده و تقریبی در مفهوم ادگار مورن نسبت به این موضوع بروز می‌دهد (۱۹۸۱)، انگیزۀ اساسی در این حرکت است که در آن، پیش از این‌که هدفی مورد نظر باشد، به تداوم خود حرکت اهمیت داده می‌شود. با این وجود نباید تصور کرد که چنین گفت‌وگویی «بی‌هدف» یعنی کورکورانه است. نبود هدف از پیش تعیین شده، به معنی نبود اهداف متعدد در چند سوی گفت‌وگو نیست. به عبارت دیگر انسان‌شناسی وجود اهداف و حتی اهداف استراتژیک را در هر یک از سویه‌های گفت‌وگو به رسمیت می‌شناسد.

انسان‌شناسی در این مفهوم شاید بتواند یکی از کاربردی‌ترین شاخه‌های علوم اجتماعی برای مدیریت فرایند گسترده و به ظاهر کنترل‌ناپذیر جهانی شدن به شمار بیاید. اگر جهانی شدن را در مفهوم منفی و مخرب آن گسترش و سلطه یافتن یک «خود» بر تمامی «دیگری» ها به حساب بیاوریم، حال چه این را از دیدگاهی خوشبینانه انجام دهیم و آن را در چهارچوب پروژۀ روشنگری و آفرینش «هویت انسان‌گرایانه» (humanist identity) و تمدن آرمانشهرگرایانه (utopian civilization) جهانی تعریف کنیم و چه برعکس دیدگاهی بدبینانه برگزیده و آن را در چهارچوب یک پروژۀ استعماری از نسل‌کشی (genocide)، قوم‌کشید (ethnocide) و زبان‌کشی (glottocide) جای دهیم (Albrow 1996; Asad 1973; Roberts & Hite 2000; Taussig 1991) در هر صورت باید در انتظار نتیجۀ یکسانی از این فرایند بود. این نتیجه همانا یک‌شکل شدن فرهنگ‌هاست که جز از خلال یک فرایند گسترده از تقلیل آن‌ها و جز در نتیجۀ مرگ گستردۀ آن‌ها قابل تصور نخواهد بود. با این وجود شاید ارائۀ بدیل و راه‌حلی برای تغییر این مسیر منفی در جهانی شدن نیز ممکن باشد. این تغییر مسیر با توجه به این نکته اساسی که ساختارهای فن‌آورانۀ جهان کنونی در کوتاه و میان‌مدت (و شاید حتی در درازمدت) غیرقابل تغییر هستند، خود به یک ضرورت بدل می‌شود؛ و این همان چیزی است که ما از آن با عنوان مدیریت پیچیدگی رابطۀ «خود» و «دیگری» با ابزارهای انسان‌شناختی و از خلال فرایند گفت‌وگوی چند مرکزگرا (polycentric) نام می‌بریم. در این چشم‌انداز هدف از گفت‌وگو را که نباید نخست در مقام رسیدن به «تنش‌زدایی» تصور کرد که الزامی سیاسی است در مفهومی که در تقابل با نظریۀ «برخورد تمدن‌ها» ی هانتینگتون قرار می‌گیرد، بلکه باید هدفی فراسوی حوزۀ سیاسی برای آن قائل شد که کاربردی کردن رابطۀ تعلق‌های متعدد فرهنگی با الزامات مدرنیتۀ فن-آورانه است.

پرسش آن است که چگونه می­توان تعدد فرهنگ­ها، خرده‌فرهنگ‌ها و هویت­های متکثر و حتی غیرشفاف و مه­آلود (fuzzy) ناشی از آن‌ها و تداخل پیوسته و روزافزای این تعلق­ها را با عقلانیت کورکورانۀ تمدن فن­آورانه­ای سازش داد که انسان کنونی برای خود انتخاب کرده و یا به هر حال به وی تحمیل شده است. شکی نیست که گرایش­های سیاسی از نوع نو-روسویی که می­توان آن‌ها را به خصوص در جنبش­های «سبز» و در نوعی نوسازی در نظریۀ «جهان سوم گرا» (tiers-mondist) مشاهده کرد، به رغم مفید بودنشان در حوزۀ برنامه­ریزی­های کلان سیاسی و توسعه­ای، نمی­توانند در حوزه­های کلان و به ویژه خرد فرهنگی مؤثر باشند و از تخریب گستردۀ فرهنگ­ها و بحران­های هویتی و هزینه­ها و آسیب­های اجتماعی سرسام­آور ناشی از آن‌ها جلوگیری کنند. چنین کاری، اگر ممکن باشد، تنها از عهدۀ کالبدی متعهد از علوم اجتماعی کاربردی شده و به خصوص از­ انسان­شناسی ساخته است. با این وجود برای دست یافتن به شرایطی مناسب حتی برای آغاز چنین حرکتی نیاز به پذیرش و اصل و ضرورت خروج مفهوم «گفت­وگو» از حوزۀ سیاسی است که این امر به دلیل حضور، قدرت و دانش مطلق و همه جانبۀ (omnipresence/ omnipotence/ omniscience) این حوزه امری در حد ناممکن است و نمی­توان انتظار داشت که تا پیش از به وجود آمدن تغییری ریشه­ای در نظام اقتصادی-سیاسی جهان کنونی بتوان به آن دست یافت.

 

نتیجه گیری

از آن چه گفته شد می­توان نتیجه گرفت که پروژۀ گفت­وگو برای تغییر فرایند عمومی جهانی شدن را می­توان تنها در چهارچوب پروژۀ گسترده­تری برای تغییر نظام جهانی قابل طرح دانست. در این حال باید به این نکتۀ اساسی توجه داشت که این نظام نه فقط از الزاماتی فن­آورانه و منطقی ویژه و به قول هایدگر «بدون اندیشه» تبعیت می­کند بلکه بخش بزرگی از آن (اگر نگوییم بخش اصلی و اساسی) در کنترل و اختیار حوزۀ اقتصادی سرمایه­داری است. این حوزه خود در سه شبکۀ منفک اما به هم پیوسته عمل می­کند: نخست شبکۀ اقتصادی دولت­های ملی (nation-states)، دوم شبکۀ اقتصاد نیمه­قانونی و فراملی شرکت­های چند ملیتی و سوم شبکۀ اقتصادی غیرقانونی و زیرزمینی جنایات سازمان­یافته (Cassen 1999, 2000, Cepii 1999; Toussaint 1999; Wallerstein 1976). برنامه­ریزی برای گفت­وگوهای انسان­شناختی، تنها در صورتی می­تواند معنایی دربرداشته باشد که بتواند خود را با محیط به شدت کاربردی شدۀ ناشی از این نظام جهانی سلطه­طلب (hegemonic) حتی به صورت تاکتیکی و استراتژیکی انطباق دهد. نباید پنداشت که چنین کاری ناممکن است اما باید توجه داشت که برای رسیدن به حد قابل قبولی از عمل اجتماعی در این زمینه، پژوهشگران و بازیگران علوم اجتماعی به‌طور عام و انسان­شناسی به‌طور خاص باید رویکردها و روش­شناسی مبتکرانه­ای را پیش نهند و این امر آن‌ها را در موضعی بسیار مشکل­تر از همفکران آن‌ها در قرن نوزده و حتی در قرن بیستم قرار می­دهد. در واقع باید اذعان کرد که هرچند اندیشۀ انتقادی-اجتماعی را می­توان سرچشمۀ مفید و پرباری برای حرکت تازه به شمار آورد، اما بدون شک این سرچشمه نمی­تواند جز به دست دادن کلی­ترین انگیزه­ها و راهبردها کمک چندانی به تبیین نظریه و روش در آینده به ما بکند. در برابر امواج پی­درپی جهانی­شدن و واکنش­های متفاوت نسبت به آن‌ها (از ارتجاعی­ترین و متعصبانه­ترین واکنش­ها تا عقلانی­ترین و منعطف­ترین آن‌ها) چشم­اندازی گسترده و بسیار سخت در پیش روی علوم اجتماعی قرار داده­اند، که به نوعی آیندۀ این علوم و به ویژه انسان­شناسی را تعیین خواهند کرد. تداوم انسان­شناسی در میان­مدت و درازمدت بستگی تام به توانایی آن در ارائۀ راه­حل­هایی کاربردی و قابل قبول برای گره­گشایی از تنش­های بی­پایان از جهانی شدن در حوزۀ اجتماعی دارد و لازمۀ این امر، ورود هرچه سریعتر به حوزۀ «گفت­وگو» در معنای خاصی است که در این مقاله تلاش به ارائۀ آن گردید.

 

منابع:

• چیستی گفت و گوی تمدن‌ها، همایش، ۱۳۷۷، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
• فکوهی. ناصر، ۱۳۸۰ الف، تعارض سنت و مدرنیته در عرصه‌ی توسعه‌ی اجتماعی در ایران، در نامه‌ی انجمن جامعه‌شناسی ایران شماره ۳، ویژه‌ی دومین همایش مسائل اجتماعی ایران.
• کاستلز، م، ۱۳۸۰، عصر اطلاعات اقتصاد، جامعه و فرهنگ، ترجمه‌ی احمد علیقلیان، افشین خاکباز، تهران طرح نو.
• کوهن، ا. ۱۳۶۹، تئوری‌های انقلاب، ترجمه‌ی علی رضا طیب، تهران. قومس
• هولاب، ر. ۱۳۷۵، یورگن هابرماس، نقد در حوزه‌ی عمومی، ترجمه‌ی حسین بشیریه، تهران، نشر نی

۶- Albrow, M., 1996, The Global Age, Cambridge, Polity Press.

۷- Arce, A., Long, N., 2000, Anthropology, Development and Modernity, London, New York, Routledge.

۸- Asad, T. ed., 1973, Anthropology and Colonial Encounter, Atlantic Press. Highlands : Humanities

۹- Balandier, G., 1971, Sens et puissance, les dynamiques sociales, Paris, PUF.

۱۰- Balandier, G., 1980, Le Pouvoir sur scène, Paris, Balland.

۱۱- Balandier, G., 1984 (1967), Anthropologie Politique, Paris, PUF, Quadrige.

۱۲- Bastide, R., 1971, Anthropologie appliquée, Paris, PBP.

۱۳- Baudrillard, J., 1981, Simulacres et Simulation, Paris, Galilee.

۱۴- Baudrillard, J., 1999, “Modernite”, in Encyclopedie Universails, 1999, Cd-Rom.

۱۵- Belaval, y., 1969, Socrate, in, Histoire de la Philosophie l, Paris, La Pléiade, Gallimard.

۱۶- Bourdieu P., Wacquant L., 1992, An invitation to Reflexive Sociology, Oxford, Polity.

۱۷- Cassen, B., 1999, Fallacieuse théorie du libre-échange, Le Monde Diplomatique, Nov.

۱۸- Cassen, B., 2000, Les Institutions financières sous le feu de la critique, Le Monde Diplomatique, Sep.

۱۹- Cepii (Lettre de), 1999, Centre d^’Etudes Prospectives et d^’Information Internationales, no. 181, juillet- aout 1999, in, Le Monde Diplomatique, Nov.

۲۰- Clifford, J., Marcus, G., eds., 1986, Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography, Berkeley, University of California Press.

۲۱- Escobar, A., 1995, Encountering Development: The Making and Unmaking of the Third World, Princeton, Princeton University Press.

۲۲- Fakouhi, N., 2001, An Anthropologican Analysis of the Difference and Dialogue, International Conference “Dialogue and Difference”, School of Oriental and African Studies (SOAS), London University, Sep. 2001.

۲۳- Geertz, C., 1973, The Interpretation of Culture, Selected Essays, New York, Basic Books.

۲۴- Geertz, C., 1983, Local Knowledge, New York, Basic Books.

۲۵- Grawitz, M., 1993, Méthodes des sciences sociales, Paris, Dalloz.

۲۶- Harris, M. 1968, The Rise of Anthropological Theory, London, Routledge and Kegan Paul.

۲۷- Headland, Th., Harris, M., 1990, Emic and Etic: The Insider/Outsider Debate, Newbury Park, CA, Sage Publications.

۲۸- Huntington, S., P., 1993, “The Clash of Civilizations?”, in, Foreign Affairs, Vol. 72, no.3.

۲۹- Hymes, D., ed., 1969, Reinventing Anthropology, New York, Pantheon.

۳۰- Jay, M., 1973, The Dialectical Imagination, Boston, MA.

۳۱- Jay, M., 1984, Adorno and the Frankfurt School, London.

۳۲- Kilani, M., 1996, Introduction à l^’ anthropologie, Lausanne, Payot.

۳۳- Kuhn, T., 1983 (1962), La Structure des révolutions scientifiques (The Structure of Scientific Révolutions), Paris, Flammarion.

۳۴- Lombard, J., 1994, Introduction à l^’ethnologie, Paris, Armand Colin.

۳۵- Malinowski, B., 1929, “Social Anthropology”, in, Encyclopedia, 14 th ed., 826:70.

۳۶- Malinowski, B., 1931, “Culture”, in, Encyclopedia of the Social Sciences, 621-46.

۳۷- Marcuse, H., 1963 (1955), Eros et Civilisation, Paris, Minuit.

۳۸- Marcuse, H., 1968a (1964), L^’Homme Unidimensionnel, Paris, Minuit.

۳۹- Marcuse, H., 1968b (1967), La Fin de I ’Utopie, Paris, Seuil.

۴۰- Marcuse, H., 1969 (1941), Raison et Revolution, Paris.

۴۱- Marcuse, H., 1973, Contre-révolution et révolte, Paris, Seuil.

۴۲- Marcuse, H., 1970, Journal de Californie, Paris, Seuil.

۴۳- Marcuse, H., 1981, Pour sortir du XXe siècle, Paris, Nathan.

۴۴- Nanda, S., 1998, Cultural Anthropology, New York, ITP.

۴۵- Poirier, J., 1968, Histoire de la pensée ethnologique, in, Ethnologie générale, 1968.

۴۶- Popper, K., 1973 (1934), La Logique de la découverte scientifique (Logik der Forschung: Zur Erkenntnistheorie der Modernen Naturwissenschaft), trad. N. Thyssen- Rutten et P. Devaux, Paris Payot.

۴۷- Popper, K., 1985 (1963), Conjectures et refutations (Conjectures and Refutations, the Growth of Scientific Knowledge), trad. M. J. et M. de Launay, Paris, Payot.

۴۸- Preston, P. W., 1996, Development Theory, Oxford, Blackwell.

۴۹- Ritzer, G., 1988, Sociological Theory, New York, Alfred A. Knopf.

۵۰- Roberts, J. T., Hite, A., 2000, From Modernization to Globalization, Oxford, Blackwell.

۵۱- Taussing, M., 1991, The Nervous System, Routledge.

۵۲- Tourain, A., 1999, “Contre-Culture”, in, Encyclopedie Universalis, Cd-Rom.

۵۳- Toussain, E., 1999, Briser la spirale infernale de la dette, Le Monde Diplomatique, Sep.

۵۴- Wallerstein, l., 1976, The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origin of the European World Economy in Sixteenth Century, New York, Academic Press.

۵۵- Whitaker, M.P., 2000, in Barnard 2000.