مشخصات کتاب: شرکت‌شهرها (مفاهیم، آسیب‌ها و چشم‌اندازها)، ناصر فکوهی با دستیاری علمی زهره دودانگه، انتشارات انسان شناسی و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، ۱۴۰۱
پیشگفتار شرکت پالایش و پخش بر کتاب:
کتاب حاضر نخستین جلد از مجموعه «نشرِ آموزش و پژوهش» است که بر اساس طرح جدید اداره آموزش مرکزی پالایش و پخش منتشر میشود. بر اساس این طرح که در سال ۱۴۰۰ در نظر گرفته و به اجرا درمی‌آید، مقرر است موضوعات و مسایل محوری، اساسی، عملی و پژوهشی در قالب برنامه‌های آموزشی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرند. این برنامه‌ها، کلاس‌ها یا کارگاه‌ها، براساس خروجی‌شان و نو بـودن
موضوع برگزیده می‌شوند و پس از اجرا، برگزیده‌ها در قالب متون نوشتاری، فایل‌های صوتی و ویدئویی، به محتوایی نو تبدیل شوند تا علاوه بر انتشار در گنجینه دانشی و مستندات این اداره ثبت وضبط شوند و برای نسل‌های بعد به یادگار نهاده شوند. این طرح با دعوت و درخواست از اندیشمندان، اساتید خبره و مبرز هر رشته و دارای تخصص، نظریه و صاحب نظر در مسائل، موضوعات و حوزه‌های کلیدی مرتبط با امور شرکت به اجرا درخواهد آمد، تا علاوه بر بهره مندی از نظرات این صاحب نظران به توسعه علم و پژوهش و تولید یک اثر ماندگار و موثر نیز بینجامد، به نحوی که ارتباط صنعت و آموزش با خط مقدم علمی و دانشگاهی و پژوهشی را نیز حفظ کند و ارتقا بخشد و عملا به عنوان یک ایده پیشران جهت تولید علم عمل نماید.
در نخستین برنامه از این طرح، با توجه به موضوع بسیار مهم سکونت و تامین مسکن و شهرک‌سازی در صنعت نفت و مسائل و چالش های پدید آمده حول این موضوع در طول سالهای گذشته برای صنعت، عنوان «مدیریت و آسیب شناسی شرکت‌شهرها» جهت بررسی و واکاوی انتخاب شد. با توجه به محوریت مسائل شهری، آسیب‌شناسی اجتماعی و نیز توسعه، شاخص‌ترین استاد و متفکر کشور برای این موضوع جناب آقای دکتر فکوهی برگزیده شد. دکتر فکوهی با دکترای انسانشناسی از دانشگاه پاریس اکنون استاد انسانشناسی دانشگاه تهران وصاحب تالیفات و فعالیت‌های گسترده علمی هستند و درسابقه خویش مطالعات ترکیبی معماری و شهرسازی را نیز دارند؛ ایشان منت نهادند و دعوت ما را پذیرفتند و زحمت ارائه مطالب این کارگاه را بر عهده گرفتند. این برنامه در چهار جلسه در پاییز۱۴۰۰ و با توجه به شیوع کرونا به صورت آنلاین و مجازی برگزار شد و جناب دکتر فکوهی علیرغم اختلاف زمانی تهران و پاریس به دلیل عدم حضور در کشور، زحمت این ناهمزمانی را تقبل کردند و مباحث و موضوعات جالب و بدیعی را در این کارگاه ها برای علاقمندان ارائه نمودند. اثر حاضر صورت منقح ، ویراسته و تکمیلی این کارگاه است.
امید است این سند مکتوب بتواند برای سیاست گذاران، مهندسان، طراحان و مجریان شاغل مختلف مربوطه در آینده ثمربخش و مفید باشد. در این جا علاوه بر جناب دکتر فکوهی از زحمات تیم برگزار کننده و هماهنگ کننده اداره آموزش مرکزی نیز جهت به ثمر نشستن اولین برنامه تشکر میشود.
مقدمۀ ناصر فکوهی بر کتاب:
ایران کشوری است با پیش‌زمینه و قابلیت‌های گستردۀ منابع زیرزمینی که تنها بخشی از آن در صنایع نفت و گاز خلاصه میشود. سالهای سال است که استخراج از معادن بی‌شمار سراسر کشور آغاز شده است. افزون‌براین، سیاست عمومی و برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای که بسیار هم عقلانی هستند، حکم می‌کنند که نفت و گاز، به‌جای فروش خام، در قالب محصولات فرآوری‌شده به بازار جهانی عرضه شوند.
برای این کار، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای وجود دارد که به‌واسطۀ آن‌ها، هم استخراج منابع نوسازی شود و هم زیرساخت‌ها و روساخت‌های لازم برای فرآوری محصولات خام و همچنین استفاده از آن‌ها برای ساخت محصولات صنعتی ایجاد شود. از جملۀ این سرمایه‌گذاری‌ها می‌توان به ایجاد پهنه‌هایی شهری اندیشید که با نزدیک کردن محل کار و محل سکونت کارکنان، شرایط بهتری را برای رشد صنعتی و آسایش انسانی فراهم می‌کنند.
اما ایجاد این پهنه‌ها پیشینۀ تاریخی بیش از دویست‌ساله دارد. از زمانی که انقلاب صنعتی آغاز شد، همگان شاهد بودند که برخلاف کارگاه‌های پیشین و سادۀ دوران قبل از صنعتی شدن، امکان رشد کارخانه‌ها و پهنه‌های صنعتی در داخل شهر، به‌دلیل آلایندگی شدیدشان وجود ندارد. بنابراین، مراکز صنعتی ابتدا از شهرها و سپس گاه حتی از برخی کشورها بیرون رانده شدند. در این روند بود که کشور چین به‌مثابۀ «کارخانۀ جهان» توانست از شرایط استفاده کند و رشد اقتصادی بیش‌ازاندازه‌ای داشته باشد.
با وجود این، باید توجه داشت که تجربۀ شهرشرکتها به شهرهای صنعتی محدود نمی‌شود. با تغییرات گسترده‌ای که در روند صنعتی شدن و سپس رخ دادن دو انقلاب بزرگ فناورانه (یعنی انقلاب اطلاعاتی در حدود دهۀ ۱۹۸۰ و انقلاب هوش مصنوعی در حدود سال ۲۰۰۰) به‌وجود آمد، رشد این شهرشرکتها متوقف نشد، بلکه افزایش نیز یافت. اما مسئله بر سر آن بود که از اشتباهات پیشین اجتناب شود. این اشتباهات عمدتاً به این امر مربوط می‌شد که به‌جز گروه محدودی از انسان‌دوستان و اتوپیست‌های قرن بیستمی، عمدۀ شهرشرکت‌هایی که در طول دویست سال اخیر ساخته شدند، بیشتر «بهره‌وری» را مرکز دغدغه‌های خود قرار می‌دادند و این کار را گاه تا حد فدا کردن و کنار گذاشتن نیازهای بلافصل یا کوتاه و میان‌مدت کارکنان خود نیز انجام می‌دادند.
بدین ترتیب، سود به هدف اصلی تبدیل شد و پس از پایان جنگ جهانی دوم نیز، ساختار اقتصاد غالب جهانی به اقتصاد نولیبرالی تغییر یافت. بدین ترتیب، انسان‌ها زیر فشار هرچه بیشتری قرار گرفتند: شهرشرکتها دیگر گاه حتی نمی‌توانستند از مطالبات شهرهای صنعتی برخوردار باشند، زیرا کل شهر وابسته به یک محصول یا یک کارخانه بود و در برخی از کشورهایی که قدرت سهم بزرگی در رشد صنعتی و فراصنعتی داشت، فشارها به نارضایتی‌ها و تنش‌های جدیدی دامن زدند که با خسارات بسیار بالایی نیز همراه بودند. این امر با تک‌بُعدی شدن کارکردی این شهرشرکتها افزایش می‌یافت؛ زیرا از آن‌ها به‌تدریج نوعی شهر خوابگاهی می‌ساخت که چون رسماً به این عنوان مطرح نشده بودند، عملاً شرایطی گاه بدتر از شهرهای خوابگاهی پیدا می‌کردند. درنتیجه، این فکر نتوانست با موفقیت بالایی در سطح جهان روبه‌رو شود.
اما با انقلاب‌های اطلاعاتیِ هوش مصنوعی و با تمرین نظام‌های کاریِ الکترونیک و هدایت‌شده از سکونت‌گاه‌ها، این امکان به‌وجود آمد که به شیوه‌هایی نظیر «دورکاری» و «کار از سکونت‌گاه»، به‌شکل جدی‌تر توجه شود و بر این اساس، آسودگی بیشتری برای کارکنان و همچنین کارآفرینان تأمین شود. این امر نه‌فقط شرایط کارکنان را بدتر نمی‌کرد، بلکه اگر کارفرمایان حُسن‌نیت به خرج می‌دادند، بازی برد ـ برد ممکن می‌شد و برای همه دارای منافع متفاوت بود.
اما برای این کار این نیاز وجود داشت که از یک‌سو پیشینۀ دویست‌سالۀ این شهرشرکتها شناخته شود، و از سوی دیگر برای ارتقای رفاه انسان‌ها (یا به‌تعبیری رشد اجتماعی پایدار) سیاست‌گذاری‌های کلان صورت گیرد. در برنامۀ کارگاه پیش‌رو، این مسئله به‌مثابۀ نقطۀ محوری کار ما در نظر گرفته شد تا بتوان بر اساس آن کار را پیش برد.
کتابچۀ حاضر شامل بخشی از برنامه‌ها و جلساتی است که در چارچوب کارگاه مزبور اجرا شدند. به‌نظر ما، انتشار مستندات این‌گونه جلسات مفید است؛ زیرا با مدیریت مسئولان، می‌توانند در اختیار همۀ دست‌اندرکاران یا سایر مؤسسات قرار داده شوند. این‌گونه انتشارات شاید نیاز به اجرای برنامه‌های دیگری را نیز به‌وجود آورند و به روندهای در حال اجرا کمک کنند.
این کتابچه با همکاری دستیار علمی‌ام، سرکار خانم زهره دودانگه، آماده شده و در اختیار دست‌اندرکاران کارگاه قرار داده شده است تا فرصتی دقیق‌تر و آرام‌تر به شرکت‌کنندگان بدهد، که امروز یا در زمان‌های دیگر به موضوع بازگردند و شاید بخشی از مشکلات خود را حل کنند. در تهیۀ این کتابچه، خانم زهره دودانگه کمک بزرگی برای من بودند و زیر نظر نگارنده، کار اصلی را برای پیاده‌سازی و تدوین متن درس‌گفتارها و یادداشت‌گذاری انجام دادند. همین‌طور، جای آن هست که از آقای محمدرضا مهدی‌زاده (رئیس آموزش مرکزی شرکت ملی پالایش و پخش فراورده های نفتی ایران)، که همواره در کنار ما بوده‌اند و این برنامه را ترتیب دادند و مدیریت کردند، تشکر و قدردانی کنم. روشن است که در این کار، همچون هر کاری، ممکن است کاستی‌هایی راه یافته باشند که با تذکر دوستان، در انتشار بعدی، می‌توان آن‌ها را رفع کرد و در تجربه‌های آتی از آن‌ها بهره برد.
فهرست مطالب
پیشگفتار
مقدمه
بخش نخست: تاریخچۀ شهرشرکتها
۱- شهر صنعتی، مکانی برای معیشت
۲- شهرشرکت‌های جهان، رویکردهای مختلف
بخش دوم: بررسی چند شهرشرکت
الف) دو شهرشرکت کلاسیک
۱- لوکروزو
۲- وولفسبورگ
ب) دو شهرشرکت مدرن
۱- سامسونگ
۲- مجموعۀ گوگل یا گوگل‌پلکس
بخش سوم: اشکال مشابه شهرشرکتها
۱- شهر خوابگاهی
۱-۱ شهر خوابگاهی برای کارگران و کارمندان
۲-۱ شهر دانشگاهی یا پردیس دانشگاهی
۲- شهر پایدار
۱-۲ شهرهای سبزآبی
۲-۲ شهرهای پیاده
۲-۳ شهر هوشمند
بخش چهارم: آینده‌نگری در زمینۀ شهرشرکتها
بخش پنجم: فرصت‌ها و تهدیدهای شهرشرکتها
بخش ششم: پیشنهادات برای سیاستگذاری دربارۀ شهرشرکتها
۱- گسترده‌تر شدن مفهوم شهرشرکت
۲- ویژگی‌های پیشنهادی برای شهرشرکت مدرن
نتیجه گیری
پیوست ۱: گفت‌وگو با ناصر فکوهی دربارۀ شهرشرکتها
پیوست ۲: منابع پیشنهادی
