ندا عابد
اگر بخواهیم بگوئیم از چه زمانی این گونه آزادی ها به اجرا درآمدند و در جوامع انسانی به مسائل جدی و ضروری تبدیل شدند، بدون شک باید به ایجاد دولت های ملی در قرن نوزده اشاره کنیم که از خلال ادبیات و رمانتیسم به پدید آوردن مفهوم «ملت» دامن زدند و قرن بیستم که این کار را به شدت دموکراتیزه کرد، اشاره کنیم.
سوال اول:مفهوم آزادی بیان واندیشه و این که از لحاظ فلسفی و جامعه شناختی از چه زمانی این دو مقوله به صورت جدی در جوامع مطرح شد؟
اگر از دوران باستان بگذریم و خود را محدود به مقدمه دوران مدرن و خود این دوران بکنیم. مفهوم «آزادی» در اندیشه را پیش از هر کجا می توان در «قانون حقوق»(Bill of Rights) در «انقلاب باشکوه»(Gloroius Revolution) یا «انقلاب بدون خونریزی»(Bloodless Revolution) (1688) انگلستان یافت که برای نخستین بار در آن، حقوق حاکمان در نظام های غربی محدود شد و کنترل پارلمان (نهادی برای بحث درباره قوانین و مشاورده دادن به پادشاه و سپس تصویب دستورات او) برقرار گردید. این زمان تقریبا یک قرن با انقلاب فرانسه (۱۷۸۹) و انقلاب امریکا(۱۷۷۴) که در هر دو آنها اعلامیه های حقوق بشر و شهروندان و اعلامیه استقلال امریکا بر «آزادی بیان» (freedom of speech) تاکید داشتند، فاصله دارد. سال ها بعد بود که این گونه از آزادی با آزادی های دیگر دموکراتیک مثل «آزادی تشکیل اتحادیه ها» و «آزادی احزاب» و غیره تکمیل شدند، اما در هیچ یک از این کشور ها و در هیچ نقطه ای ازجهان تصویب قانونی حقوق با اجرای عملی آنها همزمان نبوده و معمولا فاصله زیادی داشتند و از این گذشته این آزادی ها در هیچ کجا درباره همه گروه های اجتماعی به تحقق نمی رسیدند برای مثال تقریبا همیشه (حتی تا امروز) کودکان و محکومان از اغلب این حقوق محرومند و زنان نیز با تاخیری بسیار زیاد نسبت به مردان به این حقوق رسیدند.
اما اگر بخواهیم بگوئیم از چه زمانی این گونه آزادی ها به اجرا درآمدند و در جوامع انسانی به مسائل جدی و ضروری تبدیل شدند، بدون شک باید به ایجاد دولت های ملی در قرن نوزده اشاره کنیم که از خلال ادبیات و رمانتیسم به پدید آوردن مفهوم «ملت» دامن زدند و قرن بیستم که این کار را به شدت دموکراتیزه کرد، اشاره کنیم. شهری شدن فرایندی بوده است که در تمام کشورها از عوامل اصلی آزادی بیان بوده است، زیرا به صورت کامل با میزان باسوادی ارتباط داشته است. مطالعات جدید باستان شناسی نیز گویای آن هستند که حتی در جوامع باستانی مثلا رم پیش از سقوط به دست بربرها در قرن پنجم میلادی به دلیل نیاز جامعه به استفاده از اسناد، درصد بالایی از مردم حتی عادی، از یک باسوادی نسبی و محدود برخوردار بوده اند که بعدها از میان میرود و همچون گذشته به اشرافیتی جنگجو و روحانی اختصاص می یابد.
سوال دوم:واقعیت این است که کنترل بر متون نوشتاری بعد از عصر گوتنبرگ آغاز شد آیا قبل از این دوران ودر زمان نسخه نویسی دستی این کنترل چه گونه ودر چه حدی صورت میگرفت ومنظور از این بخش سوال بیشتر ایران است؟
وقتی از مباحث تاریخی صحبت می کنیم باید همیشه از خطر آنچه «زمان پریشی» (anachronism) نامیده می شود برحذر باشیم. منطور از زمان پریشی آن است که مسائل و مفاهیم و کلماتی را که امروز یا در دوره خاصی به کار برده می شوند با مفاهیم و کلمات دوران دیگری (ولو آنکه از نظر شکلی یکی باشند) اشتباه بگیریم. این را هم می توان برای «آزادی» در نظر گرفت ، هم برای «کنترل» . افزون بر این حتی در یک دوران مشخص این مفاهیم در فرهنگ های مختلف یک معنا را ندارند. برای اروپاییان قرون اول میلادی مفهوم «آزادی» تقریبا منحصرا به «برده» بودن یا نبودن مرتبط می شد و چیزی به نام «آزادی بیان» معنایی نداشت. در همان دوران اگر به جوامع اقیانوسیه ای شکارچی گردآورنده، بنگریم می بینیم که برای اغلب آنها اصولا «آزادی» معنایی نداشت، زیرا آنها بسیار به طبیعت نزدیک بودند و آزادی برایشان خود طبیعت بود. بسیاری از این جوامع در اقیانوسیه یا امریکای پیش از کلمب تا پیش از برخورد با اروپا که شرح آن را طلال اسد نویسنده عرب تبار امریکایی به خوبی در کتابی با همین نام (انسان شناسی و برخورد استعماری) داده است، اصولا آزادی معنایی نداشت، مثل نفس کشیدن بود و به همین جهت بسیاری از بومیان در دوران استعمار و فتح اروپایی ها صرفا از «زندانی» شدن می مردند، زیرا مفهوم «زندان» و قرار گرفتن در یک فضای بسته برایشان غیر قابل درک و تصور و در نتیجه به حدی شکنجه آور بود، که آنها را می کشت.
در مورد مفهوم «کنترل» هم باید همین نکته را در نظر بگیرید که لزوما ربطی به ماشین گوتنبرگ که در حدود سال ۱۴۵۰ ابداع شد، بستگی نداشت، پنج قرن پیش از این تاریخ نخستین دستگاه های چاپ قابل حمل و نقل در چین به وسیله بی شنگ (Bi Sheng) در فاصله ۱۰۴۱ تا ۱۰۴۸ اختراع شده بود و چین کشوری است که کاغذ را در قرن دوم میلادی به وسیله کای لون (Cai Lun) اختراع کرده بود. اما تبار شناسی «کنترل» را باید همانگونه که فوکو در «مراقبت و تنبیه» (۱۹۷۵) نشان می دهد از ابداع های دوران مدرن دانست که نیاز داشت هر چه بیشتر سوژه ای را که در حال شکل گرفتن در تجمع های بزرگ شهری بود، کنترل کند تا بتواند تولید و توزیع و مصرف قدرت را در دست داشته باشد. از این رو در ارتباط قرار دادن «آزادی بیان» با «سواد» و «نوشتار» خود یک ابداع مدرن است که لزوما جنبه تاریخی موثق ندارد. آزادی بیشتر در طول تاریخ در اشکالی شفاهی و عیر نوشتاری از میان رفته است و خشونت اراده یک فرد یا گروه بر فرد یا گروه دیگر را ما از قدیمی ترین جوامع تا کنون پیش از آنکه در کاغذ و رسانه های بعدی آن مشاهده کنیم، قرن ها در حوزه ها دیگر تجربه می کرده ایم که هدف آنها نه کنترل ذهن بلکه باز هم به قول فوکو «کنترل بدن» بوده است به همین جهت نیز به گمان من، امروزهم جوامع مدرن و پسا مدرن بیشتر با بدن و با ذهن به مثابه بخشی تفکیک ناپذیر(اما به شدت رشد یافته) از بدن سروکار داند تا با نوشتار به مثابه یک «شیئی» که تا زمانی که در حوزه شناختی قرار نگیرد به «معنا» تبدیل نمی شود.
در ایران، سیاستهای آزادی و کنترل بنا بر دوره های تاریخی از باستانی ترین دوره ها تا امروز بسیار متفاوت بوده است و به هیچ عنوان نمی توان یک تصویر عمومی داد که همه دوره ها را پوشش دهد. نظام های مرکزی، هر زمان وجود داشته اند بیشتر دغدغه آن را داشته اند که پیرامون را از طریق استراتژی هایی که بیشتر کنشی بوده اند تا نوشتاری کنترل کنند. اصولا نوشتار اولا با خوانش رابطه ای نداشته است کما اینکه مغان ایرانی تا دورانی متاخر و حتی امروز بیشتر متون مقدس را از حفط «زمزمه» می کنند تا از روی متنی آن را بخوانند. «نوشته» بیشتر امری مقدس بود که اغلب بر «سنگ» باز هم ماده ای مقدس «حک» می شد تا ابد باقی بماند نه آنکه لزوما «خوانده» شود. هر چند این امر مانعی برای وجود سیستم های نوشتاری و خطوط مختلف هم نبوده است. برعکس در تمام دوره های سیستم مرکزی روش های بسیار سخت «کنترل» از طریق جاسوسان و ماموران موازی داشته است تا بتواند سیستم را زیر قدرت خود داشته و از سرپیچی جلوگیری و از شورش ها جلوگیری کنند. کنترل در اینجا نیز بیشتر از اینکه امری مربوط به «زبان» باشد مربوط به «کنش» بوده است. دوران باستان را به ویژه در کشورهایی که در آنها سنت به شدت ادبی بوده است نباید با دوران مدرن که در آنها ادبیات شفاهی دمکراتیزه می شود، اشتباه گرفت.
سوال سوم :اولین دستورات رسمی بابت سانسور یا بهتر بگوییم اولین نهاد رسمی سانسور در دوران ناصر الدین شاه تاسیس شد سپس گسترش یافت طوری که از ان پس ما همواره شاهد سانسور دولتی بوده ایم اما در کنار این نوع نظارت همیشه نظارت دیگری هم وجود داشته که میتوان ان را سانسور جو عمومی نامید . این نوع سانسور چه طور عمل میکند و تبعات آن بر پیکره ی اندیشگی و فرهنگی جامعه چیست؟
این سانسور دیگر همیشه و تقریبا در تمام جوامع نسبت به سانسور رسمی اصل بوده است. حتی در جوامع توتالیتری مثل جامعه شوروی استالینی و آلمان هیتلری، بیشتر «کشفیات» پلیس ناشی از «لو دادن» افراد به وسیل سایر «مردم» بود. این غم انگیز است اما متاسفانه تاریخ سازمان های امنیت و اطلاعات نشان می دهد که جاسوسان مردم بیشتر از آنکه ماموران دولت باشند که در برابر جاسوسی پولی دریافت می کرده اند، جاسوسانی بوده اند ناخود آگاه که جاسوسی را وظیفه و رسالت گاه «اخلاقی» خود به حساب می آوردند. و حتی از این بدتر ، در بسیاری موارد، و امروز بیشتر از هر زمان، «خود سانسوری» حرف اول را در کنترل می زند، زیرا هر کس حتی در دموکراتیک ترین نظام ها بیشتر به آن فکر می کند که پی آمدهای اغلب نامحسوس اما واقعی سخنانش ( آنچه بوردیو خشونت نمادین) می نامد چه خواهد بود، نه اینکه مستقیما چه کسی ازاو شکایت می کند و یا دولت چه بلایی بر سرش می آورد. نظام های «ادب» ، «آداب و معاشرت» ، «سخن گفتن درجمع» ، «نظام های دانشگاهی»، «نظام های حقوقی» … عموما ناشی از همین قوانین ناگفته هستند که افراد در خود درونی کرده اند و اغلب به صورت ناخودآگاه از طریق آنها خود را سانسور می کنند. طبعا این نوع از سانسور بدتر از سانسور دولتی است زیرا اغلب به عنوان سانسور درک نمی شود، بلکه به صورت «ایدئولوژی» «زیباسازی» می شود و یا به «آرمان» ، «باور» ، «اعتقاد» و …تبدیل می شود.
اینکه چگونه این شکل از سانسور عمل می کند، مطالعات زیادی را در حوزه آموزش و پرورش و نظام دانشگاهی دامن زده است. عموما نهادهای سرکوب کننده به گونه ای که فوکو به ویژه با مفهوم «زیست سیاست » خود نشان می دهد، از ابتدای تولد کودک را درون نهادهایی می برند که در آن وی با چگونگی سانسور کردن خود آشنا می شود زیرا دائما زیر«نظارت» است و هر بار کاری را «آن طور که باید» انجام ندهد، تنبیه می شود، بنابراین به گونه ای خودکار در هر شرایطی در هر محیطی ، در رابطه با هر گروه و نهاد اجتماعی و غیره طوری رفتار می کند که باید بکند، چه در غیر این صورت حاشیه ای شده و و روانه زندان، تیمارستان، آسایشگاه روانی، و … می شود. دنباله روی خصوصیت اصلی جوامع مدرن است یعنی تلاش برای دیده نشدن و یا دیده شدن در نوعی از طبقه بندی که از پیش جامعه آن را تعیین کرده و به رسمیت شمرده است، حتی یک طبقه بندی به اصطلاح شورشی/ اما حرکت بر خلاف جریان آب همواره خطرناک است و می تواند فرد را از میان بردارد، زیرا همه افراد دیگر را علیه او تحریک می کند. مسئله کاری نیست که آن فرد دارد انجام می دهد و ممکن است به هیچ نتیجه ای هم نرسد، مسئله این است که آن فرد با آن کار نشان می دهد که «کار دیگری» هم می شود کرد و این خطرناک است زیرا «مشروعیت » کارهای انجام شده را به زیر سئوال می برد و از اینجا مشروعیت قدرت و وجود آن را که اصل و اساس جامعه است به بحران کشیده می شود.
سوال چهارم:در دوران بعد از شهریور بیست با حضور حزب توده و اندیشه ی چپ استالینی با نوع دیگری از سانسور جوعمومی مواجه میشویم . این نوع سانسور با تبلیغ اندیشه ی چپ به تقبیح نظرات معتل تر و حتی ادبیات صرف میپرداخت
که باعث میشد نویسنده ها و مترجم هایی که عضو احزاب چپ و حتی طرفدار این نوع اندیشه هم نبودند تحت تاثیر این نوع اندیشه وگاه فقط تنها برای این که اثارشان بایکوت نشده و خوانده شود به جرگه ی اینان بپیوندند و در واقع هنر در دست این طرفداران اندیشه چپ تبدیل به رسانه ای ایدئولوژیک شد و این نوع از هنر وادبیات (هنر و ادبیات متعهد) نامیده میشد تبعات چنین عملکرد و تفکری در جامعه به نظر شما چیست؟
در این سال ها دو نیروی متضاد هم در ایران غالب بودند، یکی فاشیست های باستانگرا که از دوران رضا شاه باقی مانده بودند و از آن دوره و از پشتیبانی حکومت شاهی استفاده می کردند اما پایه اندکی در میان روشنفکران داشتند در نتیجه سعی می کردند بیشتر نیروهای خود را در میان تکنوکرات ها بیابند.
این عدم برخورداری از پشتیبانی از روشنفکران را عملا در نزد جبهه ملی نیز می دیدیم که ایدئولوژی ملی گرایی مبتنی بر هماهنگی اسلام و ملت در مفهوم اروپایی آن را تبلیغ می کرد و مدافع نوعی مدرنیته بود اما برای ایرانیان در آن زمان درک چنین ایدئولوژی چندان ساده نبود زیرا روشنفکری از دریچه دیگری به ایران وارد شده بود. و این دریچه دقیقا حزب توده و سازمان ها و جریان ها شبیه آن بود که از شهریور ۱۳۲۰ و حتی پیش از آن از طریق نفوذ شوروی در مناطق شمالی ایران به خصوص گیلان و آذربایجان توانسته بود، برای خودش پایگاه هایی ایجاد کند، حزب توده بود که برای اولین بار در ایران مفاهیمی، چون تحزب، روزنامه های حزبی، سواد و فرهنگ مردمی، هنر متعهد و … را باب کرد. از این رو اکثریت روشنفکران ایرانی در سال های ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ دارای پیشینه ای توده ی بودند که البته اغلب آنها یا به شکل صوری یا واقعی از حزب زیر فشارهای حکومتی یا به دلیل رو شدن خیانت ها و وابستگی آن به شوروی جدا شدند و اما تفکر کمونیستی که امروز می دانیم بیشتر لنینیستی بوده است تا استالینی، بر ایران حاکم شد. این نیز همان چیزی است که به صورت عام به آن «واقع گرایی سوسیالیستی» می گفتند و ماجرا از این قرار بود که ما چیزی به نام «هنر برای هنر» نباید داشته باشیم وهنر همچون همه پدیده های دیگر اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، زیباشناسانه و غیره باید در خدمت موجوداتی خیالی به اسم «پرولتاریا» (کارگر صنعتی انقلابی ) و بین الملل کمونیستی با یک مرکزیت یعنی مسکو باشند. مسئله این بود که با ترسیم وضعیت مردم که طبیعتا در آن زمان در ایران نامساعد بود (البته در خود روسیه در آن سال ها بسیار نامساعد تر بود و باقی ماند چنانکه میلیون ها نفر و بنا بر برخی از آمار چیزی در حدود ۶۰ میلیون نفر بین ۱۹۱۷ تا پایان کمونیسم کشته شدند و در دوران اجباری کردن کشاورزی چندین میلیون نفر به فجیع ترین وضعیتی در سال ها ی دهه ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ به قتل رسیدند) نشان دهند که تنها راه نجات، روی آوردن به الگوی خیالین سوسیالیسم روسی است . زیبا شناسی بر اساس واقع گرایی سوسیالیستی در ادبیات، در تئاتر، در نقاشی، و به زودی در تصاویر به این ترتیب تبدیل به قانونی ناگفته شد که همه چیز را کنترل می کرد. در برابراین موقعیت که در میان روشنکران جز در اقلیتی محدود و آوانگاردیست که تحت تاثیر اروپای غربی و جدا شدن آن از نفوذ شورودی از سال های دهه ۱۹۷۰(۱۳۵۰) بودند، صرفا ما با یک هنردیگر روبرو هستیم که اغلب خود را در یک نوع هنر گاه اسنوبیستی ولی گاه نیز قابل اعتنا و تا حدی زیر حمایت بخشی از قدرت (دفتر فرح پهلوی) نشان می داد. همین هنر بود که در بسیاری موارد به نوعی میان ایران و اروپای غربی پلی ایجاد می کرد، مثلا از طریق هنرمندانی چون آرابال، بژار، تئودوراکیس، بروک، گروتوفسکی و غیره. اما این هنر از دو سو زیر فشار بود: از یک سو زیر فشار اکثریت قریب به اتفاق روشنفکران که از تعهد انقلابی صحبت می کردند و منظورشان البته تعهد به هنر واقع گرایی سوسیالیستی بود و از سوی دیگر از طرف ارگان های امنیتی و نظامی و سایر ارگان های حکومتی ( وزارت فرهنگ و شخص شاه) که اصولا هر گونه «فرهنگ»و هر گونه «هنر» و «کتاب » و غیره را زائد دانسته و درک شان از پیشرفت و جهان جدید به یک فناوری گرایی جهان سومی محدود می شد که در نهایت در حوزه نظامی و خرید اسلحه و تقویت قاچاق مواد مخدر و تبدیل شدن ایران به ابزار سرکوب منطقه ای خود را نشان می داد.
هنرمندان و روشنفکران مستقل در این زمان که در برخی از نقاط معدود نظیر «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، «کارگاه نمایش» و برخی روزنامه ها و نهادها، مثل رادیو تلویزیون در آغاز کارش، یا برخی ازموسسات تحقیقاتی نظیر «موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی» زیر مدییت مرحوم دکتر صدیقی و برخی روزنامه و مجلات نطیر نگین و رودکی و کتاب هفته … غیره جمع شده بودند، و کمابیش تا مدتی از حمایت همان دفتر برخوردار بودند، شانس زیادی برای بقا نداشتند و در اواخر دهه ۱۳۵۰ یورش سازمان یافته ای که به وسیله ساواک و نیروهای امنیتی اتفاق افتاد، عملا آنها را از دور خارج کرد، تا زمان انقلاب که برای مدتی کوتاه دوباره فعال شدند و بعد باز به سکوت فرو رفتند.
سوال پنجم:به نطر شما آیا هنر باید تعهدی به جز خودش باید داشته باشد ؟
این سئوالی است که یک هنرمند باید جواب بدهد نه یک انسان شناس، ولی عموما امروز در جهان هنرمندان معتقدند که تعهد هنر تنها به خودش است اما به هیچ وجه اعتقاد ندارند که این تعهد خود به خود به معنای پشت کردن به مردم و افراد عادی باشد، درست برعکس اگر چیزی به نامه هنر مردمی داشته باشیم، بدون شک همین هنر است که به دلیل اعتقاد و باور به خودش مردمی نیز هست. هر بار حوزه هایی مثل اقتصاد و پولی شدن ، یا سیاست و ایدوئولوژی بخواهند در این هنر دخالت کنند عموما آن را به انحراف کشیده و از آن محصولی بی حاصل می سازند که تنها می تواند به گسترش ساختارهای فساد کمک کند. از این لحاظ باید گفت که انسان شناسان و جامعه شناسان نیز معتقدند که هنر یکی از مهم ترین جلوه های موجودیت انسانی است، اما هنری که تا حد زیادی خود جوش باشد و یا حاصل روابط اجتماعی وطبعا تنش ها و مسائل اجتماعی باشد که این امر با تعهد هنر نسبت به خودش در تضاد نیست، این هنر ، هنری است که ارزش مطالعه دارد وگرنه هنرهای اقتصادی، ایدئولوژیک، سیاسی، وغیره هر چند اکثریت آنها نیز قابل مطالعه اند اما در چارچوب همان مکانیسم های ایدئولوژی و اقتصاد و سیاست ونه در قالب زیباشناسی ولو زیباشناسی به مثابه سبک زندگی و حاصلی از موقعیت اجتماعی سیاسی فرد و گروه در جامعه مثلا در نطریه بوردیویی هنر.
سوال ششم:بعد از انقلاب نوع دیگری از نظارت جو عمومی را در جامعه شاهد بودیم که درخیلی ازجاها شدید تر از حتی دستگاه های مرتبط عمل کرد تاثیر این دوران و این نحوه ی عملکرد را چه طور ارزیابی میکنید ؟
یعد از انقلاب دوره های مختلفی وجود داشته است. دوره دهه ۱۳۶۰ که مسئله جنگ در اولویت قرار داشت و انفجار انقلاب به همراه نابسامانی حاصل از جنگ جای چندانی برای هنر نمی توانست باقی بگذارد. هر چند این دوره قابل مطالعه است اما همانطور که ما در جامعه شناسی ، جامعه شناسی انقلاب و جامعه شناسی جنگ داریم و جامعه انسانی را در چنین بحران های عمیقی در موقعیت یک جامعه عادی بررسی نمی کنیم، به نظر من مطالعه موقعیت هنر در این دوران نیز منطق، نظریه ها و روش شناسی خودش را می خواهد که از نقطه نطر عوامل اجتماعی تنها در چارچوب جنگ وانقلاب قابل بررسی است . هر چند از لحاظ تاریخ هنر بحث چیزد یگری است. همانگونه که هنر ابتدای انقلاب روسیه را نیز ما به عنوان یکی از مهم ترین هنرهای آوانگاردیست جهان، در تاریخ هنر دارای جایگاه ویژه ی می دانیم، اما آن را در قالب انقلاب روسیه و جنگ داخلی این کشور در فاصه ۱۹۱۷ تا ۱۹۲۵ بررسی می کنیم.
اما از دهه ۱۹۷۰ تا امروز ، هر چند گفتمان هنر متعهد و ایدئولوژیک دائما تکرار شده است به نظر من،مهم ترین اتفاق نامبارکی که در حوزه هنر افتاده است، رفتن آن به سمت کالایی شدن وپولی شدن است. هنرمندان هر چه بیشتر به گروه بزرگی تبدیل شده اند که در میان خودشان یک سلسله مراتب قدرت و ثروت ایجاد کرده اند، با قدرت (رسمی و غیر رسمی) پیوند خورده اند، رانت های کلان می برند، در ماجراهای شستشوی مالی در سطح بین المللی وارد شده اند، سر از فستیوال های بین المللی نقاشی و فیلم و غیره در می آورند و همه اینها را نیز گذاشته اند به حساب «پیشرفت و جهانی شدن» هنر ایران، در حالی که در اکثر موارد ما با دستکاری شدن در این سال ها سروکار داریم، چگونه به عنوان مثال ما می توانیم از این امر دفاع کنیم که سال ها است سینمای ما در وضعیتی بدتر از فیلمفارسی پیش از انقلاب قرار دارد و در همین سال ها ما به صورت سیستماتیک در دورانی طولانی جایزه های بین المللی را درو می کردیم، هر چند این نیز متوقف شده است(احتمالا به دلیل له پاین رسیدن کارکرد سیاسی اش). چگونه ما هنوز از لحاظ تعداد گالری و موزه و سینما و تئاتر و غیره، به خصوص در سطح شهرستان هایمان بسیار وضعیت نابسامانی داریم، اما هر روز قیمت تابلوهای حراج های دوبی و حالا تهران بالاتر می روند؟ چگونه پولی شدن وارد مناسبات گوناگون ادبی و نشر و حوزه کتاب ما شده است و بسیاری از بالاترین دستاوردهای این حوزه را تخریب کرده است؟ این ها سئوالاتی هستند که بسیاری از کنشگران این حوزه ها، در آنها هم اصل ماجرا را می دانند و هم پاسخ اینکه چرا به این وضعیت رسیده ایم، مشکل اساسی این است که فقط خروج از این وضعیت را بدون شک به کام خود نمی پندارند و حق هم دارند و در اینجا همیشه از قدیمی ترین ایام ابزاری به نام «سیاست و دولت» وجود داشته ، یعنی هر کس می توانسته به دلیل اقتدار قدرت مرکزی و دخالت های آن که واقعا هم وجود دارد و گاه بسیار هم سخت است، از خود سلب مسئولیت کند وتمام تقصیرها را به آن حوزه منتقل کرده و به کار خودش بر همان روال پیشین ، از جمله به همکاری و همیاری با همان دولت ادامه دهد.
سوال هفتم :الان مدتی است که بحث بر سر ممیزی بسار داغ شده از نامه چندین نویسنده و مترجم خطاب به وزیر ارشاد گرفته تا صحبت های ایده الی که وزیر در روزهای نخست وزارتش کردکه البته سرانجام امکان عملی هم پیدا نکرد .در این میان به نظر شما روش درست چیست ؟ ایا با توجه به این که حتی در کشورها وبه خصوص کشورهایی که دموکراسی و ازادی بیان جزو حرف های اصلی انها ست میبینیم که ازادی مطلق نیست ونظارت وجود دارد و تنها روشها غیر مستقیم تر بوده وسطح و گستردگی این سانسور با جوامع ویگر فرق دارد وبه عبارت دیگر این جوامع نیز بدون خط قرمز نیستند با توجه به این موارد به نطر شما بهترین راه وپیشنهاد برای جامعه ما چیست؟
به نظر من مسئله روشن است، حال که وزیر ارشاد ازآمادگی دولت برای برداشتن ممیزی صحبت می کند، باید صریحا از این امر استقبال کرد و یک بار برای همیشه همان اتفاقی که پیش از این در مورد روزنامه ها افتاد بعد از این هم دیر یا زود باید در حوزه رسانه های تصویری و صوتی و اینترنتی بیافتد را بپذیریم ومسئولیت آن را نیز همراهش قبول کنیم، اینکه ناشران از وزیرارشاد یا هر حکومتی بخواهند به آنها ضمانت بدهد که کتابشان توقیف نخواهد شد،چندان منطقی به نظر نمی رسد و ناشی از نوعی وابستگی به دولت است که خود حاصل عدم شناخت آن است. مگر در حوزه مطبوعات هیچ روزنامه ای در این مدت توقیف نشد، هیج رونامه نگاری به زندان نیافتاد یا زیر فشار قرار نگرفت؟ در کجای دنیا دموکراسی بدون هزینه به وجود آمده که ما تمایل داریم در اینجا به وجود بیاید. بنابراین به نظر من برغم تمام مشکلاتی که وجود خواهد داشت باید از قانون لغو سانسور استقبال کرد وسپس مورد به مورد با کسانی که سعی خواهند کرد ازاین قانون سوء استفاده کنند؛ مبارزه کرد. البته نباید به خود سانسوری رسید، اما برای این کار باید مبارزه کرد و صرفا به کتاب به عنوان کالایی سود آور نگاه نکرد. امروز شاهد آنیم که دائم ناشران در حال گله کردن از وضعیت مالی خود هستند، و اینکه فقط به دلیل علاقه شخصی وارد این کار شده اند. بنابراین باید خطرات این امر را هم بپذیرند. چگونه تعداد ناشران ایران در طول کمتر از ده سال شاید بیشتر از ده برابر شده و امروز هزاران ناشر تهرانی و شهرستانی داریم اما همگی از کساد بودن بازار و بی صرفه بودن چاپ کتاب ناله می کنند. پس چرا هر روز تقاضا برای گشایش بنگاه های جدید کتاب بیشتر می شود؟ این ها حرف هایی است که به نطر من در پی تثبیت خود سانسوری ناشران و سپس انتقال آن به خودسانسوری نویسندگان هستند و بقیه ماجرا بیشتر همان کاری است که سالهای سال است در این کشور در حال انجام یافتنش هستیم: اینکه کسانی که به ما ضربه می زنند در درجه اول کسانی هستند که درحوزه کاری خود ما با آنها سرو کار داریم و همانطور که درباره جنگ جهانی و مساله جاسوسان بی جیر و مواحب می دیدیم، نبود مدنیت است که به ما بیشترین ضربه را میزند، هرکس به دنبال این است که کار دیگری را تخطئه کند و از برتری خود سخن بگوید و همه بر این تنها اصرار دارند که ما گل سرسبد فرهنگی کل جهان هستیم ، همه فرهنگ های دیگر را مسخره می کنند به ویژه، فرهنگ های شرقی را که سهم آنها در تولید علم و فرهنگ جهان صدها وبلکه هزاران بار از ما بیشتر است. این گونه تفکرات اسطوره ای برای روشنفکرانی خود شیفته و متوهم که ظاهرا خودشان را به خواب زده اند و سخیف ترین حرف ها را درباره خود (اقوام و زبان های ایرانی) و دیگران می زنند، بدون آنکه کمترین وحشتی از پی آمد حرف هایشان در فضای فرهنگی داخلی یا خارجی داشته باشند، جهنمی واقعی را برای فرهنگ ما ساخته است که امیدوارم نسل جوان بتواند با فاصله گرفتن از این روشها و این گونه طرز فکرها که کاملا در خط همان اندیشه توتالیتاریستی دهه هاب بیست تا چهل است، مانع از آن شود که ما تا چند سال دیگر از کشور خود، یک کویر گسترده فرهنگی بسازیم.
این گفتگو با مجله آزما شماره ۹۹ آدر ۱۳۹۲ انجام شده است
متن منتشر شده در سایت ، متن نهایی است که با متن منتشر شده در نشریه تفاوت هایی دارد.
